Levha-i Sıhhat: Geç Osmanlı Dönemi İstanbul’unda Tıbbi Bakımı Görselleştirmek

Yıl 2023, Cilt: 15 Sayı: 2, 224 - 278, 15.12.2023

Zeynep Gursel

https://doi.org/10.46655/federgi.1306687

Öz

Bu makale 1890'lı yılların başında Haseki Nisa Hastanesi’nde tedavi edilmiş yedi kadının portrelerini içeren ve bir kopyası Sultan Abdülhamid'e gönderilen bir fotoğraf albümü üstünden geç Osmanlı döneminde tıbbı bakımın nasıl görselleştirildiğini inceliyor. Albümdeki fotoğraflar hastalardan alınan urların patolojisini değil kadınların tekrardan sağlıklarına kavuşmuş olmasını vurgulamak için çekilmişler. Her portredeki ana unsur iyileşmekte olan bir yara izi. Bu albüm olağanüstü bir şekilde röntgen teknolojisinden bile evvel bedenin içinde olan bir cismin görselleştirilmesine de örnek. Bakım ve sağlığın gözle görülür bir şekilde temsilinin hem hastalar hem doktorlar hem de hükümdar için etkilerini sorguluyor bu makale. Ayrıca bu çalışma her şeyi bir anda gördüğümüzü sandığımız fotoğraflardan yola çıkarak her araştırmacının sorduğu soruların keşfedilebilen cevapları nasıl şekillendirdiğini ve görsel ipuçlarını ipucu olarak görebilme sürecini inceliyor.

Anahtar Kelimeler

tıp tarihi, fotoğraf, albüm, Sultan Abdülhamid, Haseki hastanesi

Destekleyen Kurum

Macalester College, Institute for Turkish Studies

Teşekkür

Bu makaleyle neticelenen araştırmayı Macalester Colloge ve the Institute for Turkish Studiesidan aldığım burslar destekendi. Mükemmel araştırma asistanlıkları için Edip Gölbaşı ve Özgül Özdemir’e, uzman çevirileri için Üzeyir Karataş’a ve İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi çalışanlarına müteşekkirim. Tıp tarihçileri Gülhan Balsoy, Fatih Artvinli ve Joel Howell’in; jinekologlar Yavuz Ceylan ve Tim Johnson’un; fotoğraf koleksiyoncuları Ömer Koç, Bahattin Öztunçay, Adem Köse ve Gülderen Bölük’ün bilgileri ve cömertlikleri ile fotoğrafçılar Kristof Vrancken ve Keith Taylor’un dikkatli gözleri olmaksızın bu makaleyi üretemezdim. Bu araştırmanın en büyük zevklerinden biri, paha biçilmez ilave fotoğrafları ve aile hikâyelerini benimle paylaşma nezaketini gösteren Nurettin’in muhteşem torunu Refhan Bilol ile tanışmak oldu. Makalenin ilk taslakları, 30 Mart-2 Nisan 2016 tarihlerinde Helsinki’deki Photomedia’da düzenlenen “Bodies ve Histories” konferansında; 20-23 Temmuz 2016 tarihlerinde Milano’daki European Association for Social Anthropology’de düzenlenen “The Impact of Images: Knowledge, Circulation and Contested Ways of Seeing” konferansında; Macalester College’ın Beşeri Bilimler Kolokyumunda; 4 Mayıs 2017 tarihinde Northwestern Üniversitesi Biyoetik ve Tıbbi Beşeri Bilimler Merkezi’nde; 26 Ekim 2017 tarihinde McGill Üniversitesi Sanat Tarihi ve İletişim Çalışmaları Bölümü’nde ve 15 Mart 2018 tarihinde Lübnan Amerikan Üniversitesi’nde düzenlenen “Modern Bodies” konferansında sunulmuştur. Bu konferanslardaki katılımcılara, içgörülü yorum ve soruları için teşekkür borçluyum. Engin Akarlı, Nurhan Atasoy, Kathryn Babayan, Selen Vanessa Ansen Lallemand, Kathryn Mathers, Rima Praspaliauskiene, Liz Roberts, Terry Snyder, Karen Strassler, Halide Velioğlu, Nuran Yıldırım ve bu derginin iki anonim okuruna da teşekkür ederim. Ayrıca, Philadelphia’daki College of Physicians Mütter Müzesi’nden Chrissie Perella’ya, George Eastman Müzesi’nden Stephen Greenberg’e, Bibliothèque interuniversitaire de Santé’den Jean-François Vincent’e, Harvard Countway Tıp Kütüphanesi’nden Jack Eckert’e, National Museum of Health and Medicine’den Brian Spatola ve Alan Hawk’a, Drexel Üniversitesi Tıp Fakültesi Legacy Center: Archives and Special Collections’tan Matt Herbison ile Minnesota Tarih Derneği’nden Jennifer Heubscher’e teşekkürler.

Kaynakça

• Atasoy, Nurhan. Souvenir of Istanbul: Photographs from the Yıldız Palace (Istanbul: Akkök Yayınları, 2007).
• Balsoy, Gülhan Erkaya. The Politics of Reproduction in Ottoman Society, 1838-1900 (Londra: Pickering and Chatto, 2013.); Türkçesi: Kahraman Doktor İhtiyar Acuzeye Karşı: Geç Osmanlı Doğum Politikaları, (İstanbul: Can Yayınları, 2015).
• --- “Haseki Women’s Hospital and the Female Destitute of Nineteenth-Century Istanbul,” Middle Eastern Studies 55, no. 3 (2018):1-12.
• Boley, J.P. “The History of Caesarean Section,” Canadian Medical Association Journal 145, no. 4 (1991): 319:322. Bölük, Gülderen. Fotoğrafın Serüveni: Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Stüdyoların Işığında (İstanbul: Kapı Yayınları 2014.
• Cadava, Eduardo. Words of light: theses on the photography of history (Princeton, NJ: Princeton University Press, 1998).
• Çelik, Zeynep ve Ethem Eldem, der. Camera Ottomana: Photography and Modernity in the Ottoman Empire 1840-1914 (İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2015).
• Dastur, Adi E. ve P.D. Tank, “Howard Atwood Kelly: Much Beyond the Stitch,” Journal of Obstetrics and Gyneacology of India 60, no. 5 (2010): 392-394. https://doi.org/10.1007/s13224-010-0064-6
• Erdem, Y. Hakan. Slavery in the Ottoman Empire and its demise, 1800-1909 (New York: St. Martin’s Press, 1996). Etker, Şeref. İkinci Meşrutiyetin Tabip Örgütleri. (İstanbul: Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, 2017).
• Ferguson, Michael ve Ehud R. Toledano, “Ottoman Slavery and Abolition in the Nineteenth Century,” The Cambridge World History of Slavery içinde, D. Eltis ve diğerleri, der. (Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2017), 197-225. elektronik sürümü bulunmaktadır: http://universitypublishingonline.org/ref/id/histories/CBO9781139046176A023
• Fox Daniel M. ve Christopher Lawrence, der. Photographing Medicine: Images and Power in Britain and America since 1840 (New York: Greenwood Press, 1988).
• Genç, Adnan ve Orhan M. Çolak, der. Sultan II. Abdülhamid Arşivi İstanbul Fotoğrafları (Istanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2008).
• Gill, Christopher J. ve Gillian C. Gill, “Nightingale in Scutari: Her Legacy Reexamined,” Clinical Infections Diseases 40, no. 12 (2005): 1799-1805. https://doi.org/10.1086/430380
• Gilman, Sander. “History and Images in Medicine,” History and… : Histories within the Human Sciences, Ralph Cohen ve Michael S. Roth, der. (Charlottesville: University Press of Virginia, 1995), 90-112.
• Ginzburg, Carlo. “Clues: Roots of Evidential Paradigm,” Clues, Myths, and the Historical Method (Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2013), 96-125.
• Hammond, Cynthia I. “Reforming Architecture, Defending Empire: Florence Nightingale and the Pavilion Hostpital,” (Un)healthy Interiors: Contestations at the Intersection of Public Health and Private Space içinde, Aaron S. MacKinnon ve Jonathan Ablard, der. (Carrolton: University of West Georgia, College of Arts and Sciences, 2005), 1-24.
• Heinrich, Larissa. The Afterlife of Images: Translating the Pathological Body Between China and the West (Durham, NC: Duke University Press, 2008).
• Hiller, L. A. Surgery through the Ages: A Pictorial Chronical (New York: Hastings House, 1944).
• Johnson, Robert. A Complete Treatise on the Art of Retouching Photographic Negatives: And Clear Directions How to Finish and Color Photographs, 4. Basım (Londra: Marion, 1898).
• Karamürsel, Ceyda. “The Uncertainties of Freedom: The Second Constitutional Era and the End of Slavery in the Late Ottoman Empire,” Journal of Women’s History 28, no. 3 (2016): 138-161. https://doi.org/10.1353/jowh.2016.0028
• Maehle, Andreas-Holger. “The Search for Objective Communication: Medical Photography in the Nineteenth Century,” Non-verbal Communication in Science Prior to 1900, Renato G. Mazzolini, der. Florence: L.S. Olschki, 1993), 563-586.
• Mifflin, Jeffrey. “Visual Archives in Perspective: Enlarging on Historical Medical Photographs,” American Archivist 70, no. 1 (2007): 32-69. https://doi.org/10.17723/aarc.70.1.y62u7r85381173u1
• Nurettin, Eser. “Haseki Hastanesi Tarihçesi,” Sıhhat Almanakı içinde, M. Osman, der. 135-141, (İstanbul: Kader Matbaası, 1933).
• Powell, Eve T. Tell This in My Memory: Stories of Enslavement from Egypt, Sudan, and the Ottoman Empire (Stanford, CA: Stanford University Press, 2013).
• Samuels, Ellen. “Examining Millie and Christine McKoy: Where Enslavement and Enfreakement Meet,” Signs: Journal of Women in Culture and Society 37, no. 1 (2011): 53–81. https://doi.org/10.1086/660176.
• Saygılıgil, Feryal. “Osmanlı Devleti’nin Son Dönemlerinde Kadınlara Mahsus Bir Hastane: Haseki,” Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları 5 (1999): 95-112.
• Schriever, James B., Complete Self-Instructing Library of Practical Photography, 8 cilt (Scranton, PA: American School of Art and Photography, 1908).
• Shampo, Marc A. “Howard A. Kelly: Pioneer American Surgeon,” Journal of Pelvic Surgery 7, no. 6 (2001): 324-326.
• Sheehi, Stephen. The Arab Imago: A Social History of Portrait Photography, 1860-1910 (Princeton, NJ: Princeton University Press, 2016).
• Speert, Harold. Obstetrics and Gynecology: A History and Iconography, 2. Basım (San Francisco: Norman, 1994).
• Strassler, Karen. Refracted Visions: Popular Photography and National Modernity in Java (Durham, NC: Duke University Press, 2010).
• Tagg, John, The Burden of Representation: Essays on Photographies and Histories (Minneapolis: University of Minnesota Press, 1988).
• Taşkıran, Nimet. Haseki’nin Kitabı: İstanbul Haseki Külliyesi, Cami-Medrese-İmaret-Sübyan Mektebi-Dar-üş-Şifa ve Yeni Haseki Hastanesi (İstanbul: Haseki Hastanesi Kalkındırma Derneği, 1973).
• Taylor, Thomas. A Descriptive and Illustrated Catalogue of the Calculi of the Royal College of Surgeons, (Londra, 1842).
• Toledano, Ehud R. Slavery and Abolition in the Ottoman Middle East (Seattle: University of Washington Press, 1998).
• Ünver, Süheyl. Haseki Hastanesi Tarihçesi: 400. Yıldönümü Dolayısıyla (İstanbul Üniversitesi Tıp Tarihi Enstitüsü, 1939).
• Yıldırım, Nuran. “Dârüşşifalardan Modern Hastanelere,” Tarihi Sağlık Kurumlarımız Dârüşşifalar içinde, Nil Sarı, der. 2, (İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 2010a), 92-149.
• --- “Haseki Hürrem Sultan Darüşşifası,” İstanbul’un Sağlık Tarihi içinde, 155-156, (İstanbul: 2010 Avrupa Kültür Başkenti Ajansı, 2010).
• Young, John Harley. Caesarean Section: The History and Development of the Operation from Earliest Times (Londra: H.K.Lewis, 1944).