KLASİK ÇAĞATAY DEVRİ ŞAİRLERİ OLAN ALİ ŞİR NEVÂYİ VE HÜSEYİN BAYKARA’NIN MANZUM ESERLERİNDE OLDURGAN ÇATI

Yıl 2017, Sayı: 20, 157 - 179, 25.06.2017

Serpil Soydan

Öz

Çatı, öznenin eyleyen, eyleten, karşılıklı ya da birlikte yapma, etkilenen biçimleri ile yüklem
arasındaki ilişkileri belirleyen, fiilden fiil yapım ekleri alarak anlam değişmelerine uğrayan yeni
biçimleridir. Geçişsiz fiillerin, ettirgenlik ekleri olarak bilinen -Ar-,-DIr-,-Ir-,-(I)t- gibi fiilden fiil
yapım ekleri alarak öznenin işi kendi yaptığı ya da öznenin nesne üzerinde doğrudan etkili olduğu
çatı türü oldurgan çatı olarak tanımlanmaktadır. Fiil çatısı konusu dil bilimi alanının çözüme
ulaştırılması gereken en önemli konularından biridir. Ayrıca Çağatay Türkçesi döneminde de fiilde
çatı konusu incelenmemiştir Bu konu üzerinde gramer konusunu ele alan araştırmacılar tarafından
fikir birliği sağlanamamıştır. Türkçenin tarihî lehçeleri üzerinde yapılan çalışmalarda bu konu sadece
yapı açısından incelenmiş, anlam bilimi konusuna değinilmemiştir. Dolayısıyla çalışma, çatı
konusunda anlam bilimi bakımından yaşanan eksiklere dikkati çekecektir. Çağatay Türkçesinde çatı
eki alan fiillerin hangi anlamlarda kullanıldığı ortaya konulacaktır. Bu makalede Çağatay Türkçesinde
Anlam ve Fonksiyon Açısından Fiilde Çatı konulu doktora tez çalışmasında oldurgan, ettirgen,
edilgen, meçhul, dönüşlü, işteş çatı olmak üzere altı başlık altında incelenen fiilde çatı konusundan
sadece oldurgan çatı ele alınmıştır. Oldurgan çatı bölümünde, anlam ve yapı bakımından
değerlendirilmiş bazı fiil örneklerine yer verilmiştir. Oldurgan çatı tasnifinde yapı bölümünde,
fiillerin aldığı ekler, anlam bölümünde fiillerin aldığı çatı eklerine göre üstlendiği fonksiyonlar dikkate
alınarak tasnif yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ali Şir Nevâyi, Hüseyin Baykara, Çağatay Türkçesi, fiiller, oldurgan çatı

Kaynakça

• AKSAN, Doğan; ÖZEL Sevgi, ATABAY, Neşe (1976), Sözcük Türleri II, Yöneten ve Yayıma Hazırlayan: Doğan Aksan, 1.baskı, Ankara: TDK yay.
• AKSAN, Doğan (1983), Sözcük Türleri, (Yöneten ve Yayıma Hazırlayan: Doğan Aksan), 2.baskı, Ankara: TDK yay.
• AKSAN, Doğan (2003), Sözcük Türleri, İstanbul: Papatya Yay.
• ATA, Aysu (1997), Kısasü’l-Enbiyâ I (Giriş-Metin-İnceleme),Ankara: TDK Yay.
• ATA, Aysu (1997), Kısasü’l-Enbiyâ II (Dizin-Sözlük),Ankara: TDK Yay.
• ATALAY, Besim (1970), Abuşka Lugati veya Çağatay Sözlüğü, Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• ATALAY, Besim (1998), Kaşgarlı Mahmut- Dîvânu Lugâtit-Türk, Ankara: TDK Yay.
• BAASANJAV, Terbısh (2006), Türkiye Türkçesi ve Halha Moğolcasında Çatı, Ankara Üniv.: Doktora Tezi.
• BANGUOĞLU, Tahsin (1998),Türkçenin Grameri, 5.baskı, Ankara: TDK Yay.
• BANGUOĞLU, Tahsin (2007), Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yay.
• BARTHOLD, William (1945), "Çağatay", İslam Ansiklopedisi, C. III.
• BERTA, Arpad (1996), Deverbale Wortbildung im Mittelkiptschakisch-Türkischen, Harrassowitz Verlag-Wiesbaden.
• BİLGEGİL, M. Kaya (1982),Türkçe Dilbilgisi, İstanbul: Dergâh Yay. 2.baskı.
• BUHARİ, Şeyh Süleyman Efendi (2003), Lugat-i Çagatay ve Türkî-i Osmanî (Tıpkıbasım), İstanbul 1298: Türk Dilleri Araştırmaları 13.
• CANPOLAT, Mustafa (1995), Ali Şîr Nevâyî, Lisânü’t-Tayr, Ankara: TDK Yay.
• CLAUSON, Sir Gerard (1960), Sanglax - A. Persian Guide to the Turkish Longuage by Muhammed Mahdī xān, “E. t. w. Gibb Memorial Serres, New Series xx”: London.
• CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etimological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkısh, Oxford Üniversity: London.
• COURTEİLLE, Pavet de (1870), Dıctıonnaıre Turc-Oriental-el-luġatü’n-Nevâiyye ve’l-iştihâdatu’lÇaġataiyye, Paris.
• ÇELİK, Ülkü (1996), Ali Şìr Nevâyî- Leylî vü Mecnûn, Ankara: TDK Yay.
• DANKOFF, Robert ve KELLY James (1985), Maómûd al-Kaşyarì: Compendium of the Turkic Dialects III. Cambridge: Sources of Oriental Languages and Literatures 7, Turkish Sources VII.
• DELİCE, H. İbrahim (2009, Mayıs), “Oldurgan Çatı İşlev Açısından Nasıl Tanımlanmalıdır?”, CÜ Sosyal Bilimler Dergisi, C. 33. No:1,107-120.
• DEMİR, Nurettin ve YILMAZ, Emine (2010), Türk Dili El Kitabı, (5. bs.), İstanbul: Grafiker Yayınları.
• DEMİRCAN, Ömer (2003),Türk Dilinde Çatı, İstanbul: Papatya Yay.
• DENY, Jean (1943), Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi), (Çev. Ali Ulvi Elöve,), İstanbul: Maarif
• Kütüphane, Beşinci Fasikül, TDK Kütüphane, Esas No: A.1141,Kayıt No:5890.
• DİZDAROĞLU, Hikmet (1963), Türkçede Fiiller, Ankara: TDK Yay.
• ECKMANN, Janos (1958), "Çağatay Dili Hakkında Notlar", TDAY-Belleten 1958.
• ECKMANN, Janos (1996), Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar (Yay. Haz. Osman Fikri Sertkaya), Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• ECKMANN, Janos (2012), Çağatayca El Kitabı (Çev. Günay Karaağaç), İstanbul: Kesit Yay.
• EDİSKUN, Haydar (1992),Türk Dilbilgisi, İstanbul: Remzi Kitabevi,4.baskı.
• EKER, Süer (2002),Çağdaş Türk Dili, Ankara: Grafiker Yay.
• EMRE, A. C. (1931), Yeni Bir Gramer Metodu Hakkında Layiha (Birinci Cilt), İstanbul: TDK Kütüphanesi Fil. A/1872, Kayıt No: 2259.
• EMRE, A. C. (1945), Türk Dilbilgisi, İstanbul: TDK Yay.
• ERASLAN, Kemal (1993), Ali Şir Nevâyî, Mizanü’l-Evzan, Ankara: TDK Yay.
• ERASLAN, Kemal (1996), Ali Şir Nevâyî, Nesâyimü’l-Mahabbe Min Şemâyimi’l-Fütüvve I. Metin, (2.bs.), Ankara: TDK Yay.
• ERASLAN, Kemal (2012), Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yay.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican (1984), Kutadgu Bilig Grameri-Fiil, Ankara: Gazi Üniv. Yay.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican, AKKOYUNLU Ziyat (2014), Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin), Ankara: TDK Yay.
• ERDAL, Marcel (1991), Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexicon I-II, Wiesbaden: Otto Harrassow Verlag.
• ERGİN, Muharrem (1993), Türk Dil Bilgisi, 20. baskı, İstanbul: Bayrak Yay.
• GABAİN VON, Annamaria (1988), Eski Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yay.
• GENCAN, Tahir Nejat (2001), Dil Bilgisi, Ankara: Ayraç Yayınevi.
• GRONBECH, Kaare (1942), Komanisches Wörterbuch, Turkischer wortindex zu Codex Cumanikus, Kopenhagen.
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin (1968), Kutb’un Hüsrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri, İstanbul Üniversitesi Yay.
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin (1996), Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yay.
• HATİBOĞLU, Vecihe (1978), Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, DTCF Yay., 3.baskı, Ankara.
• KAÇALİN, Mustafa S (2011), Niyâzi- Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar, Ankara: TDK Yay.
• KARAÖRS, Metin (2006), Ali Şir Nevâyî - Nevâdirü’ş - Şebâb, Ankara: TDK Yay.
• KAYA, Önal (1996), Ali Şir Nevâyî - Fevâidü’l-Kiber, Ankara: TDK Yay.
• KOÇ, Nurettin (1992), Açıklamalı Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, İnkılâp Kitabevi: İstanbul.
• KOÇ, Nurettin (1996),Yeni Dilbilgisi, İnkılâp Kitabevi: İstanbul.
• KONIG, Güray (1983), “Türkçede Çatı”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (Özel Sayı), Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yay.
• KONONOV, Andrey Nikolayeviç (1980), Grammatika yazıka Tyurkskih Runiçeskih Pamyatnikov, VIIIX BB, Leningrad.
• KÖPRÜLÜ, Mehmet Fuat (1945), “Çağatay Edebiyatı", İslam Ansiklopedisi, C.III.
• KÖPRÜLÜ, Mehmet Fuat (2011), Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınevi.
• KORKMAZ, Zeynep (1992), Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK Yay.
• KORKMAZ, Zeynep (2003a), Türkiye Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yay.
• KORKMAZ, Zeynep (2003b), “Türkiye Türkçesinde Fiil Çatısı Üzerine Görüşler”, TDAY-Belleten 2001/I-II, 193-198, Ankara: TDK Yay.
• KORKMAZ, Zeynep (2007), Türk Dili Üzerine Araştırmalar III (Türkiye Türkçesinde Fiil Çatısı Üzerine Görüşler), Ankara: TDK Yay.
• KUT, Günay (2003), Garâ’ibü’s-Sıġar(İnceleme-Karşılaştırmalı Metin), Ankara: TDK Yay.
• LEWİS, Geoffrey. (1967), Turkish Grammar, Oxford: Oxford Yay.
• ÖLMEZ, Zuhal (2007), “Çağatay Edebiyatı ve Çağatay Edebiyatı Üzerine Araştırmalar”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 5, Sayı 9, 173-219.
• ÖZÖNDER BARUTÇU, Sema (2011), Ali ŞîrNevâyî - Muhâkemetü’l-Luġateyn (İki Dilin Muhakemesi), Ankara: TDK Yay.
• ÖZYETGİN, A. Melek (2001), Ebû Hayyân-Kitabu’l-İdrak li Lisâni’l-Etrak (Fiil:Tarihî-Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi, Ankara: Köksav Yay.
• ŞİMŞEK, Rasim (1987), Örneklerle Türkçe Sözdizimi, Trabzon.
• TAŞ, İbrahim (2009), Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı, Ankara: TDK Yay.
• TEKİN ALPAY, Gönül (1994), Ali Şir Nevâyî - Ferhâd u Şîrîn (İnceleme-Metin),Ankara: TDK Yay.
• TEKİN, Talât (1995), Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, (Yayımlayan: Mehmet Ölmez), Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi:13.
• TEKİN, Talât (2010), Orhon Yazıtları, Ankara: TDK Yay.
• TOPALOĞLU, Ahmet (1989), Dil bilgisi Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Ötüken Yay.