Morfometrik analizlerle taşkın duyarlılık değerlendirmesi: Şanlıurfa örneği

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 3, 361 - 374, 02.12.2024

Mustafa Recep İrcan , Mustafa Murat Kale , Neşe Duman

https://doi.org/10.29128/geomatik.1506840

Öz

Yeryüzünde beşerî etkilere bağlı olarak doğal afetlerin şiddet ve sıklığı artmaktadır. Bu doğal felaketlerden biri sel ve taşkınlardır. Sel ve taşkınların oluşumu üzerinde genel olarak litolojik, iklim, morfolojik ve beşerî müdahalelerin etkili olduğu görülmektedir. Bu çalışmada Şanlıurfa büyükşehir yerleşim alanı içerinde yer alan Karakoyun, Cavsak ve Karaköprü-Sırrın Deresi Havzalarının taşkın oluşumunda etkili olan morfometrik nedenlerinin ortaya konulması amaçlanmıştır. Bu amaç dahilinde havzaların taşkın üretmedeki potansiyelleri tek boyutlu (çizgisel), iki boyutlu (alansal) ve üç boyutlu (relief) olarak açıklanmıştır. Çalışmada, bir Coğrafi Bilgi Sistemleri yazılımı olan ArcGIS for Desktop 10.5 kullanılmıştır. Elde edilen sonuçlara göre akarsu havzaları olgun bir arazi yapısına sahiptir. Morfometrik parametrelerin analiz sonuçlarına göre oluşturulan duyarlılık haritasında Karaköprü-Sırrın Deresi ile Karakoyun Deresi Havzalarının taşkın üretme potansiyellerinin yüksek olduğu görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Şanlıurfa, Sel ve Taşkın, Akarsu Havzası, Morfometrik Analiz, Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS)

Kaynakça

• Aghayev, A. (2018). Determining of different inundated land use in Salyan plain during 2010 the Kura River flood through GIS and remote sensing tools. International Journal of Engineering and Geosciences, 3(3), 80-86. https://doi.org/10.26833/ijeg.412348.
• Akgül, M. A. (2018). Sentetik açıklıklı radar verilerinin taşkın çalışmalarında kullanılması: Berdan Ovası Taşkını. Geomatik Dergisi, 3, 154–162.
• Akıncı, H., & Erdoğan, S. (2014). Designing a flood forecasting and inundation-mapping system integrated with spatial data infrastructures for Turkey. Natural Hazards, 71(1), 895–911. https://doi.org/10.1007/s11069-013-0939-9.
• Al Saud, M. (2009). Morphometric analysis of wadi aurnah drainage system, Western Arabian Peninsula. The Open Hydrology Journal, 3, 1–10.
• Andreani L., Stanek, K.P., Gloaguen, R., Krentz, O. & Domínguez-González, L. (2014) DEM-based analysis of interactions between tectonics and landscapes in the Ore Mountains and Eger Rift.Remote Sensing, 6(9), pp. 7971-8001.
• Ajay, P., Mahmoud, K., Vijay, S., Paru, T. P., Joy, J, Nayan, P., & Kalubarme, M. H. (2014). Morphometric and land use analysis for watershed prioritization in Gujarat State, India. International Journal of Scientific & Engineering Research, 5(2), 1–7.
• Avcı, V. & Sunkar, M. (2015). Giresun'da Sel ve Taşkın Oluşumuna Neden Olan Aksu Çayı ve Batlama Deresi Havzalarının Morfometrik Analizleri. Coğrafya Dergisi, 30, 91-119.
• Avci, V. & Kıranşan, K. (2017). Darköprü Deresi Havzası’nda (Bingöl) Tektonik Etkinin Morfometrik Analizlerle Belirlenmesi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10 (48), 1307-9581.
• Avci, V. & Sunkar, M. (2023). Jeomorfik indislerle Varto Havzası’nı (Muş) denetleyen fayların göreceli tektonik aktivitesinin belirlenmesi. Gümüşhane Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 13 (4), 1046-1072.
• Bahadır, M. (2014). Samsun’da 4 Temmuz ve 6 Ağustos 2012 Taşkınlarının Klimatik Analiz. Coğrafya Dergisi, 29, 28-50.
• Baker, V.R., Kochel, R.C., & Paton, P.C. (1988). Flood geomorphology. NewYork, NY: Wiley-Interscience.
• Biswas, S., Sudhakar, S., & Desai, V. R. (1999). Prioritisation of subwatersheds based on morphometric analysis of drainage basin: A remote sensing and GIS approach. Journal of the Indian Society of Remote Sensing, 27(3), 155–166.
• Eesterbrooks, D. J. (1969). Principles of geomorphology. New York, NY: McGraw Hill.
• Ege, İ. & Duman, N. (2019). Kurudere (Dazkırı/ AFYONKARAHİSAR) Havzası’nın Sel Potansiyelinin Morfometrik Analizlerle Değerlendirilmesi, UCEK-2019 II. Uluslararası Coğrafya Eğitimi Sempozyumu, 3 - 05Ekim 2019, Eskişehir.
• Ege, İ., & Duman, N. (2020). Maymun Dağı (Çardak-Denizli/Dazkırı-Afyonkarahisar)’nın morfotektonik özelliklerinin CBS ile belirlenmesi, Turkish Studies - Social Sciences, 15(1), 277-307. https://dx.doi.org/10.29228/TurkishStudies.39211.
• Elbaşı, E., & Özdemir, H. (2018). Marmara denizi akarsu havzalarının morfometrik analizi. Cografya Dergisi, 36, 63-84. https://doi.org/10.26650/JGEOG418790.
• Erkal, T., & Taş, B. (2013). Jeomorfoloji ve İnsan Uygulamalı Jeomorfoloji. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Fang, X., Thompson, D.B., Cleveland, T.G. & Pradhan, P. (2007) Variations of Time of Concentration Estimates Using NRCS Velocity Method. Journal of Irrigation and Drainage Engineering, DOI: 10.1061/(ASCE)0733-437,133(4), pp. 314-322.
• Demir, V., & Ülke Keskin, A. (2022). Yeterince akım ölçümü olmayan nehirlerde taşkın debisinin hesaplanması ve taşkın modellemesi (Samsun, Mert Irmağı örneği). Geomatik, 7(2), 149-162.
• Duman, N. & İrcan, M.R. (2022) Coğrafi Bilgi Sistemleri Tabanlı Çankırı Merkez İlçesinin Taşkın Duyarlılık Analizi, Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, (9), 50-66 Doi: 10.46453/jader.1165963.
• Gravelius, H. (1914). Grundrifi Der Gesamten Gewcisserkunde. Band I: Flufikunde (Compendium of Hydrology, vol. I.
• Grimaldi, S., Petroselli, A., Tauro, F., & Porfiri, M. (2012). Times of concentration: A paradox in modern hydrology. Hydrological Sciences Journal, 57(2), 217–228.
• Horton, R. E. (1932). Drainage basin characteristics. Eos Transcations American Geophysical Union, 13, 350–361.
• Horton, R. E. (1945). Erosional development of streams and their drainage basins: hydrophysical approach to quantitative morphology. Bulletin of the Geological Society of America, 56, 275–370.
• İmamoğlu, A. (2020). Alaca Çayı Havzası Erozyon Durumunun Morfometrik Ölçümler ile İlişkisi. Avrupa Bilim ve Teknoloji Dergisi, (18), 868-878.
• İrcan, M.R., & Duman, N. (2024). 15 Mart 2023'te Şanlıurfa’da Meydana Gelen Sel ve Taşkının Oluşumunda Etkili Olan Coğrafi Faktörlerin Değerlendirilmesi. Doğal Afetler ve Çevre Dergisi, 10(2), 1-15, DOI: 10.21324/dacd.1458127.
• Kadıoğlu, M., & Özdamar, E. (2008). Afet Zararlarını Azaltmanın Temel İlkeleri. Ankara: JICA Türkiye Ofisi Yayını (no:2).
• Kadıoğlu, M. (2019). Kent Selleri Yönetim ve Kontrol Rehberi. İstanbul: Marmara Belediyeler Birliği Yayınları.
• Kalbani, K. A. & Rahman, A. A. (2022). 3D city model for monitoring flash flood risks in Salalah, Oman. International Journal of Engineering and Geosciences, 7(1); 17-23 DOI: 10.26833/ijeg.857971.
• Kamuş, A.O. & Atalay Dutucu, A. (2023). Hidromorfometrik Analizlerle Esmahanım Deresi Havzasının Taşkın Duyarlılığının Belirlenmesi, Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi (11): 1-21. doi: 10.46453/jader.1182773.
• Karabulut, M., Sandal, E. K. & Gürbüz, M. (2007). 20 Kasım-9 Aralık Mersin sel felaketleri: Meteorolojik ve hidrolik açıdan bir inceleme. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Fen ve Mühendislik Dergisi, 10 (1), 13-23.
• Keller, E. A., & Pinter, N. (2002). Active Tectonics Earthquakes, Uplift, and Landscape, Second Edition, Prentice Hail, NewJersey.
• Kirpich, Z. P. (1940). Time of concentration of small agricultural watersheds. Civil Engineering, 10(6), 362.
• Kleinen, T., & Petschel-Held, G. (2007). Integrated assessment of changes in flooding probabilities due to climate change. Climate Change, 81, 283–312.
• Köle, M. M. (2017). Devrez Çayı Vadisinin Tektonik Özelliklerinin Morfometrik İndisler ile Araştırılması. Coğrafya Dergisi (33), 20-36.
• Köroğlu, B., & Akıncı, H. (2023). Coğrafi Bilgi Sistemleri Tabanlı Çok Kriterli Karar Analizi ile Giresun İli Dereli İlçesinin Taşkın Duyarlılık Analizi. Artvin Çoruh Üniversitesi Mühendislik Ve Fen Bilimleri Dergisi, 1(2), 62-81.
• Kulaz, Y. C. & Göl, C. (2023). Alpsarı Göleti Havzasının (Çankırı) Morfometrik Özellikleri ve Arazi Kullanımı. Çankırı Karatekin Üniversitesi Karatekin Üniversitesi Fen Fakültesi Dergisi, 2 (1), 22-32.
• Kundzewicz Z. W, & Schellnhuber H.J. (2004). Floods in the IPCC TAR perspective. Nat Hazards, 31(1), 111–128. https://doi.org/10.1023/ B:NHAZ.0000020257.09228.7b.
• Mahmoud, A. S., & Gloaguen, R. (2012). Appraisal of active tectonics in Hindu Kush: Insights from DEM derived geomorphic indices and drainage analysis. Geoscience Frontiers, China University of Geoscience, 3(4), 407–428.
• Mayer, L. (1990). Introduction to quantitative geomorphology. Englewood Cliffs, New Jersey, NJ: Prantice-Hall International.
• Melton, M.A. (1957) An analysis of the relation among elements of climate, surface properties and geomorphology, Department of Geology, Columbia University, New York. Technical Report, 11, Project NR 389-042. Office of Navy Research, New York.
• Milly, P. C. D., Wetherald, R. T., Dunne, K. A., & Delworth, T. L. (2002). Increasing risk of great floods in a changing climate. Nature, 415(6871), 514–517.
• Mockus, V. (1961) Watershed lag. U.S. Departmen of Agriculture, Soil Conservation Service, ES–1015, Washington, DC.
• Oğuz, E., Oğuz, K., & Öztürk, K. (2022). Düzce bölgesi taşkın duyarlılık alanlarının belirlenmesi. Geomatik, 7(3), 220-234.
• Özdemir, H. (2007). Havran çayı havzasının (Balıkesir) CBS ve uzaktan algılama yöntemleriyle taşkın ve heyelan risk analizi. (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Özdemir, H. (2011). Havza morfometrisi ve taşkınlar. D. Ekinci (Ed.), Fiziki coğrafya araştırmaları: Sistematik ve bölgesel içinde (s. 507– 526). İstanbul: Babil.
• Patil., P. S. V., & Mali., P. S. (2013). Watershed charachterization and prioritization of Tulasi subwatershed: A geospatial approach. International Journal of Innovative Research in Science, Engineering and Technology, 2(6), 2182–2188.
• Patton, P. C. (1988). Drainage basin morphometry and floods. In V. Baker, C. Kochel and P. Patton (eds.), Floods Geomorphology (pp. 51–64). New York, NY: Wiley-Interscience.
• Pike, R. J., & Wilson, S. E. (1971). Elevation-relief ratio, Hypsometric integral and geomorphic area-altitude analysis. Geological Society of America Bulletin, 82, 1079–1083.
• Ramu., & Mahalingam, B. L. (2012). Hypsometric properties of drainage basins in Karnataka using geographical information system. New York Science Journal, 5(12), 156–158.
• Rana, N., Singh, S., Sundriyal, P. Y., Rawat, S. G., & Juyal, N. (2016). Interpreting the geomorphometric indices for neotectonic implications: An example of Alaknanda valley. Journal of Earth System Science, 125(4), 841–854.
• Reddy, G.P.O., Maji A.K., & Gajbhiye, K.S. (2004). Drainage morphometry and its influence on landform characteristics in basaltic terrain, central India—a remote sensing and GIS approach. International Journal of Applied Earth Observation and Geoinformation, 6(1), 1–16.
• Ritter, D.F., Kochel, R.C., & Miller, J.R. (1995). Process geomorphology. Dubuque, IA: William C. Brown.
• Schumm, S. A. (1956). Evolution of drainage systems and slopes in badlands at Perth Amboy, New Jersey. GSA Bulletin, 67, 597–646.
• Smith, K. G. (1950). Standards for grading texture of erosional topography. American Journal of Science, 248, 655–668.
• Strahler, A. N. (1952a). Quantitative analysis of watershed geomorphology. Transamer Geophys Union, 38, 913–920.
• Strahler, A.N. (1952b) Hypsometric (area-altitude curve) analysis analysis of erosional topography, Geological Society of America Bulletin, 63, pp. 1117-1141.
• Strahler, A.N. (1952c) Dynamic Basis of Geomorphology. Geological Society of America Bulletin, 63, pp. 923- 938.
• Strahler, A. N. (1964). Quantitative geomorphology of drainage basins and channel networks. In Chow, V.T. (ed.), Handbook of applied hydrology (pp. 439-476). New York, NY: McGraw Hill.
• Strahler, A. N. (1975) Physical Geography (4th Edition). John Wiley & Sons Inc.
• Şakir, F. (2018). Acısu Çayı’nın (Serik-Antalya) Drenaj Özelliklerinin Morfometrik Analizi. The Journal of Academic Social Science Studies, International Journal of Social Science, 72, 541-556. Doi: http://dx.doi.org/10.9761/JASSS7914.
• Sunkar, M. & Toprak, A. (2016). Sel ve Taşkın Çalışmalarında Tarihi Veri Kaynaklarının Önemi. TÜCAUM Uluslararası Coğrafya Sempozyumu, 13- 14 Ekim 2016, Ankara.
• Sunkar, M. & Tonbul, S. (2010). İluh Deresi Havzası’na (Batman) Yönelik Sel ve Taşkın Riski Analizleri, e-Journal of New World Sciences Academy, 5 (4), 255-273.
• Şahin, C. & Sipahioğlu, Ş. (2013). Doğal Afetler ve Türkiye. Ankara: Gündüz Eğitim ve Yayıncılık.
• Şahin, K. (2002). Çarşamba Ovası ve Yakın Çevresinde Sel Afeti (27 Mayıs 2000). Türk Coğrafya Dergisi, 39, 79-95.
• Tarboton, D. G., Bras, R. L., & Rodriguez-Iturbe, I. (1992). A physical basis for drainage density. Geomorphology, 5(1-2), 59–76. doi:10.1016/0169-555x(92)90058-v.
• Tekkanat, İ. S. (2015). Porsuk çayı havzasında yağış şiddeti ile akarsu akımları arasındaki ilişki ve eğilimlerin analizi. (Yüksek Lisans Tezi). Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çanakkale.
• Turoğlu, H. (2010) Şehirsel gelişmenin İstanbul selleri üzerindeki etkisi. İstanbul’un Afetlerden Zarar Görebilirliği Sempozyum Bildiriler Kitabı içinde (s.55–59). İstanbul.
• Turoğlu, H. (2019). Şehir seli ve taşkını araştırmalarında sayısal yüzey modellemesi (SYM) ve insansız hava aracı (İHA) verisi kullanımı. E. Akköprü, M. F. Döker (Edt) Coğrafya Araştırmalarında Coğrafi Bilgi Sistemleri Uygulamaları, (s. 01-28), Ankara.
• Turoğlu, H. & Aykut, T. (2019). Ergene Nehri Havzası için hidromorfometrik analizlerle taşkın duyarlılık değerlendirmesi. Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi (2), 1-15. https://dergipark.org.tr/en/pub/jader/issue/44568/538941.
• Türkeş, M., Sümer, U. M. & Çetiner, G. (2000). ‘Küresel iklim değişikliği ve olası etkileri’, Çevre Bakanlığı, Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi Seminer Notları, 7-24, ÇKÖK Gn. Md., Ankara.
• Türkes, M, & Acar Deniz, Z.. (2010). Klimatolojik/ meteorolojik ve hidrolojik afetler ve sigortacılık sektörü, Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, 7 (2), 996-1020.
• Türkeş, M., & Tatlı, H. (2011). Türkiye yağış bölgelerinin spektral kümeleme tekniğiyle belirlenmesi. In Proceedings of the National Geographical Congress with International Participation (CD-R). Istanbul: Türk Coğrafya Kurumu.
• Utlu, M., & Özdemir, H. (2018). Havza morfometrik özelliklerinin taşkın üretmedeki rolü Biga Çayı havzası örneği. Coğrafya Dergisi, 36, 49-62, https://doi.org/10.26650/JGEOG408101.
• URL-1: https://www.undrr.org/publication/human-cost-disasters-overview-last-20-years-2000-2019 Accesed date: 24 Kasım 2024.
• URL-2: https://files.emdat.be/reports/2023_EMDAT report.pdf Accesed date: 24 Kasım 2024.
• URL-3: https://search.asf.alaska.edu/#/?dataset=ALOS Accesed date: 05 Ocak 2024.
• Verstappen, H.T.H. (1983) Applied geomorphology. Elsevier, Amsterdam, The Netherlands ISBN 0-444-42181-5.
• Zavoianu, I. (1985). Morphometry of drainage basins. In Developments in water science (Vol. 20). Amsterdam, Netherlands: Elsevier.