II. Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye'de Hububat Üretiminin Vergilendirilmesi

Yıl 2011, Cilt: 1 Sayı: 2, 73 - 91, 01.12.2011

Şefik Taylan Akman , İnci Solak Akman

Öz

II. Dünya Savaşı yıllarında Türkiye ekonomisinin temelinin tarımsal üretime dayandığı söylenebilir. Osmanlı döneminden miras kalan bu ekonomik yapı Cumhuriyetin kuruluşundan sonra da varlığını sürdürmüştür. Hükûmet tarafından gerçekleştirilmeye çalışılan sanayiye yönelik atılımlar istenilen düzeye ulaştırılamamış, tarımsal üretim ekonominin ağırlık noktasını oluşturmaya devam etmiştir. Dolayısıyla devlet gelirlerinin önemli bir kısmı doğrudan tarımsal üretimden sağlanan iratlara dayandırılmıştır. 1925 yılında, ülke nüfusunun önemli bir kesimini oluşturan köylü kitleleri üzerinde ağır bir baskı aracı olan Aşar vergisi kaldırılmıştır. Aşarın kaldırılmasıyla bir taraftan yoksul köylülüğün ekonomik yönden rahatlatılması diğer taraftan halk nezdinde ancien régime in tasfiyesine duyulan tepkinin azaltılarak Cumhuriyete olan bağlılığın kuvvetlendirilmesi amaçlanmıştır. Ekonomik üretimin tarım dışı sektörlere genişletilememesinin yanı sıra devlet gelirleri içerisinde önemli bir kalem olan aşar vergisinin ilga edilmesi tahsil edilen vergilerin kayda değer bir ölçüde azalmasına yol açmıştır. Bu dönemde, gelir gider dengesini sağlamak amacıyla birtakım yeni vergiler ihdas edilmiş ve ayrıca bazı vergilerin oranları arttırılmıştır. Ancak II. Dünya savaşının başlamasını müteakip ekonomik yapı tedricen bozulmuş, sayısı bir milyonu bulan ordunun ve büyük şehirlerin iaşesinin sağlanmasında ciddi güçlükler baş göstermiştir. Bu süreçte önce Millî Korunma Kanununa dayanılarak bir dizi mali yükümlülük konulmuştur. Daha sonra 1943 yılında Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu yürürlüğe girmiş ve tarımsal üretimin aynî olarak vergilendirilmesi uygulamasına başvurulmuştur. Bu husus halk arasında aşarın geri getirilmesi olarak da yorumlanmıştır. Çalışmada II. Dünya Savaşı yıllarıyla sınırlı olmak üzere tarımsal üretime ilişkin vergi ve benzeri mali yükümlülükler ele alınacaktır. Bu mali yükümlülük ve düzenlemelerin, ağırlıklı olarak hukuksal ve siyasal nitelikleri üzerinde durulacak, ayrıca toplumsal etkileri itibarıyla ne gibi sosyolojik sonuçlara yol açtıkları da değerlendirilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Toprak Mahsulleri Vergisi, Millî Korunma Kanunu, %25 Kararı, II. Dünya Savaşı, Türkiye ekonomisi, tarımsal üretim

TAXATION OF GRAIN PRODUCTION IN TURKEY DURING THE WORLD WAR II

Öz

Before and during the World War II era Turkey’s economy was based on agricultural production. The economic structure of the new Republic was inherited from the Ottoman period. Although there were industrial reform initiatives by the government, they failed to reach intended levels on time, and therefore, agricultural production continued to be the core of the economy. Consequently, a significant portion of the government’s tax revenue was based on agricultural production yields. In 1925, Ashar (tithe), a tax levied directly to agricultural output by taking a portion of produce, was abolished. Ashar was a heavy burden on the peasant masses, who constituted the significant segment of the population; and with the abolishment of Ashar the government did not only aim to provide an economic relief for poor peasantry, but also aimed to ease the reaction to the liquidation of the ancient regime, and to reinforce public support for the newly founded Republic. The revocation of Ashar however, together with the government’s failure to develop non-agricultural sectors of economy, caused a considerable decrease in tax revenues. In order to re-establish a balance of government’s revenues and public expenditures several new taxes were introduced and rates of some existing taxes were increased. Despite these efforts the economic structure gradually degraded with the outbreak of the World War II; sustaining the major cities and the army of a million people became increasingly difficult. Hence, the government introduced a range of new financial duties under the National Protection Act (Millî Korunma Kanunu). Subsequently, in 1943, the Agricultural Produce Tax Act (Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu) was enacted, which was widely interpreted as the return of Ashar. This article examines the taxes and quasi-financial obligations on agricultural production during the World War II period. It focuses on the legal and political qualifications and sociological consequences of the regulations and the financial obligations

Anahtar Kelimeler

Agricultural Produce Tax, National Protection Act, Decision of 25%, World War II, Turkey’s economy, agricultural production

Kaynakça

• AKAR, Rıdvan, Aşkale Yolcuları Varlık Vergisi ve Çalışma Kampları, Doğan Kitap, İstanbul, 2009.
• AKTAR, Ayhan, Varlık Vergisi ve Türkleştirme Politikaları, İletişim Yayınları, İstanbul, 2006.
• AYDEMİR, Şevket Süreyya, İkinci Adam (İsmet İnönü) İkinci Cilt 1938 – 1950, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1967.
• AYDEMİR, Şevket Süreyya, Suyu Arayan Adam, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2004.
• AVCIOĞLU, Doğan, Türkiye’nin Düzeni (Dün – Bugün – Yarın), Tekin Yayınevi, İstanbul, 1982.
• BAYDAR, Ertuğrul, İkinci Dünya Savaşı İçinde Türk Bütçeleri, Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Yayını, Ankara, 1978.
• BORATAV, Korkut, Türkiye’de Devletçilik, Savaş Yayınları, Ankara, 1982.
• BORATAV, Korkut, Türkiye İktisat Tarihi 1908 – 2002, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2003.
• BULUTOĞLU, Kenan, Türk Vergi Sistemi, Çağlayan Kitabevi, İstanbul, 1967.
• ÇETİNOĞLU, Ali Sait, Ekonomik ve Kültürel Jenosit: Varlık Vergisi 1942 – 1944, Belge Yayınları, İstanbul, 2009.
• İNCİ, İbrahim, “1923 – 1960 Döneminde Türkiye’de Tarım Faaliyetleri Üzerinden Alınan Vergiler”, Sakarya Üniversitesi Fen Edebiyat Dergisi, Y. 2009, C. 11, S. 1, (s. 109 – 130).
• KAFAOĞLU, A. Başer, Varlık Vergisi Gerçeği, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2005.
• KAYRA, Cahit, Savaş Türkiye Varlık Vergisi, Tarihçi Kitabevi, İstanbul, 2011.
• KAZGAN, Gülten, Tanzimat’tan 21. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi – Birinci Küreselleşmeden İkinci Küreselleşmeye, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2002.
• KAZGAN, Gülten / KAZGAN, Haydar, “Türkiye’de Ziraî Kazançların Vergilendirilmesi İle İlgili Bir İnceleme”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası,
• Y. Ekim 1959 – Temmuz 1960, C. 21, S. 1 – 4, (s. 62 – 118).
• KEYDER, Beysan, “Ziraî Sektörde Vergilendirme”, Maliye Enstitüsü Konferansları, Dördüncü Seri – Sene 1956, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1959, (s. 157 – 171).
• KEYDER, Çağlar, Dünya Ekonomisi İçinde Türkiye (1923
• – 1929), Yurt Yayınevi, Ankara, 1982.
• OKANDAN, Recaî, “Millî Korunma Kanunumuzun Kıymet ve Ehemmiyeti”, C.H.P. Konferanslar Serisi – Kitap: 15, Recep Ulusoğlu Basımevi, Ankara, 1940, (s. 1 – 12).
• OKÇUOĞLU, İbrahim, Türkiye’de Kapitalizmin Gelişmesi İç Pazarın Oluşma Süreci – İkinci Kitap (1923 – 1950 Arası), Ceylan Yayıncılık, İstanbul, 1999.
• OKUYAN, M. Çağatay, Tek Parti Döneminde Azınlık Politikaları, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2004.
• ÖKTE, Faik, Varlık Vergisi Faciası, Nebioğlu Yayınevi, İstanbul, Birinci Bası.
• ÖNCEL, Mualla / KUMRULU, Ahmet / ÇAĞAN, Nami, Vergi Hukuku, Turhan Kitabevi, 19. Bası, Ankara, 2010.
• ÖZER, Sevilay, “II. Dünya Savaşı Yılları’nda Uygulamaya Konulan Toprak Mahsulleri Vergisi ve Köylü Üzerindeki Etkisi”, Tarihin Peşinde –Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi–, Y. 3, S. 5, Nisan 2011, (s. 215 – 234).
• PAMUK, Şevket, Seçme Eserleri II – Osmanlıdan Cumhuriyete Küreselleşme, İktisat Politikaları ve Büyüme, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2009.
• PUR, Hüseyin Perviz, Varlık Vergisi ve Azınlıklar, Eren Yayıncılık, İstanbul, 2007.
• ŞENER, Sefer, “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’de Tarım Politikası Arayışları”, Kocaeli Üniversitesi
• Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Y. 2004 / 1, S. 7, (s. 73 – 92).
• TEKELİ, İlhan / İLKİN, Selim, Cumhuriyetin Harcı – İkinci Kitap – Köktenci Modernitenin Ekonomik Politikasının Gelişimi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2004. TÜRK, İsmail, “Cumhuriyet Döneminde Vergi Sistemimizin Gelişmesi”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi
• – Atatürk Özel Sayısı, Y. 1981, C. 36, No: 1 – 4, (s. 335 – 357).
• TEZEL, Yahya Sezai, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923 – 1950), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2002.
• YERASİMOS, Stefanos, Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye 3 – I. Dünya Savaşından 1971’e, Gözlem Yayınları, İstanbul, 1976. Diğer Kaynaklar
• Millî korunma kanunu lâyihası ve Muvakkat encümen mazbatası (1/301), TBMM Zabıt Ceridesi, D. VI, C. 8, İ. 27, 18.1.1940 günlü birinci celseye ek 64 sayılı basmayazı.
• TBMM Zabıt Ceridesi, D. VI, C. 8, İ. 27, 18.1.1940, Ankara, TBMM Matbaası.
• TBMM Zabıt Ceridesi, D. VII, C. 3, İ. 33, 4.6.1943, Ankara, TBMM Matbaası.
• TBMM Zabıt Ceridesi, D. VII, C. 9, İ. 44, 19.4.1944, Ankara, TBMM Matbaası.
• TBMM Zabıt Ceridesi, D. VII, C. 9, İ. 45, 20.4.1944, Ankara, TBMM Matbaası.
• TBMM Zabıt Ceridesi, D. VII, C. 9, İ. 46, 21.4.1944, Ankara, TBMM Matbaası.
• TBMM Zabıt Ceridesi, D. VII, C. 9, İ. 47, 22.4.1944, Ankara, TBMM Matbaası.
• TBMM Zabıt Ceridesi, D. VIII, C. 5, İ. 62, 21.5.1947, Ankara, TBMM Matbaası.
• Resmi Gazete, 16.06.1939, S. 4234.
• Resmi Gazete, 26.01.1940, S. 4417.
• Resmi Gazete, 05.12.1940, S. 4678.
• Resmi Gazete, 27.12.1940, S. 4697.
• Resmi Gazete, 28.12.1940, S. 4698.
• Resmi Gazete, 06.01.1941, S. 4704.
• Resmi Gazete, 14.02.1941, S. 4734.
• Resmi Gazete, 18.02.1941, S. 4737.
• Resmi Gazete, 04.06.1941, S. 4825.
• Resmi Gazete, 18.06.1941, S. 4837.
• Resmi Gazete, 14.08.1941, S. 4886.
• Resmi Gazete, 18.08.1941, S. 4889.
• Resmi Gazete, 27.11.1941, S. 4969.
• Resmi Gazete, 17.12.1941, S. 4986.
• Resmi Gazete, 23.12.1941, S. 4991.
• Resmi Gazete, 19.01.1942, S. 5010.
• Resmi Gazete, 03.02.1942, S. 5023.
• Resmi Gazete, 14.02.1942, S. 5033.
• Resmi Gazete, 15.05.1942, S. 5107.
• Resmi Gazete, 18.06.1942, S. 5135.
• Resmi Gazete, 17.07.1942, S. 5160.
• Resmi Gazete, 01.08.1942, S. 5173.
• Resmi Gazete, 12.11.1942, S. 5225.
• Resmi Gazete, 20.10.1942, S. 5238.
• Resmi Gazete, 19.01.1943, S. 5308.
• Resmi Gazete, 15.05.1943, S. 5405.
• Resmi Gazete, 22.05.1943, S. 5410.
• Resmi Gazete, 28.05.1943, S. 5415.
• Resmi Gazete, 07.06.1943, S. 5423.
• Resmi Gazete, 30.06.1943, S. 5443.
• Resmi Gazete, 15.07.1943, S. 5456.
• Resmi Gazete, 11.09.1943, S. 5505.
• Resmi Gazete, 14.12.1943, S. 5577.
• Resmi Gazete, 03.01.1944, S. 5593.
• Resmi Gazete, 28.04.1944, S. 5693.
• Resmi Gazete, 10.06.1944, S. 5727.
• Resmi Gazete, 11.08.1944, S. 5780.
• Resmi Gazete, 29.06.1945, S. 6044.
• Resmi Gazete, 26.01.1946, S. 6216.
• Resmi Gazete, 24.05.1946, S. 6315.
• Resmi Gazete, 27.05.1947, S. 6616.
• Resmi Gazete, 23.11.1949, S. 7361.
• Resmi Gazete, 25.05.1951, S. 7817.
• Resmi Gazete, 09.04.1952, S. 8081.
• Resmi Gazete, 11.04.1952, S. 8083.
• Resmi Gazete, 12.03.1954, S. 8656.
• Resmi Gazete, 13.03.1954, S. 8657.
• Seyhan Milletvekili Sinan Tekelioğlu’nun, Toprak Mahsulleri Vergisi Kanununun kaldırılması hakkındaki kanuna ek 2/10, Çorum Milletvekili Necdet Yücer’in, 4888 sayılı Kanuna ek 2/19 sayılı Kanun teklifleriyle Toprak Mahsulleri Vergisi artıklarının taksitlendirilmesi hakkında 1/49 sayılı Kanun tasarısı ve Tarım, Maliye ve Bütçe Komisyonları raporları, TBMM Zabıt Ceridesi, D. VIII, C. 5, İ. 62, 21.5.1947 günlü birinci celseye ek 64 sayılı basmayazı.
• Toprak mahsulleri vergisi hakkında kanun lâyihası ve Muvakkat encümen mazbatası (1/76), TBMM Zabıt Ceridesi, D. VII, C. 3, İ. 33, 4.6.1943 günlü birinci celseye ek 66 sayılı basmayazı.
• Toprak mahsulleri vergisi hakkında kanun lâyihası ve Muvakkat encümen mazbatası (1/226), TBMM Zabıt Ceridesi, D. VII, C. 9, İ. 44, 19.4.1944 günlü birinci celseye ek 89 sayılı basmayazı.