Kur’an’ın Örf ve Geleneğe Yaklaşımı

Yıl 2022, Sayı: 1, 75 - 99, 31.12.2022

Abdulkerim Bingöl

Öz

Binyılların birikimi olan “örf, adet ve gelenek”, bütün medeniyetlerin teşekkülünde müspet veya
menfî şekilde etkisi olan bir olgudur. Toplumların yaşam biçimini etkileyen, içtimaî hayatın değer yargılarının
oluşmasında etkisi bulunan gelenekler, bir anda oluşmayıp süreç içerisinde beşer tarafından tecrübe edilerek
tekamüle erer ve muteberlik raddesine ulaşır. Örfî kaide ve kuralların oluşumunda doğa, iklim, coğrafya,
üretim ilişkileri, toplumsal ve ailevi bağlar, cinsiyet, sınıfsal farklılıklar, yönetim biçimi, çıkar ilişkisi veya
çatışması gibi unsurların etkisi olduğu gibi bu süreçte inanç olgusunun da etkili olduğu inkâr edilemez bir
gerçekliktir. Bahusus inanç-örf ilişkisinin düzeyi diğer unsurların ilişkisinden daha kuvvetli ve bu iki unsurun
ilişkisi diğerlerine nazaran daha iç içedir. Semavî olsun beşerî olsun bütün inanç sistemlerinde örfün iz
düşümüne rastlamak mümkündür. Öte taraftan konuya bir başka perspektiften yaklaşıldığında örfte de
inancın etkisini görmek keza olağan bir vakıadır. Bu realiteye binaen denebilir ki, inanç sistemleri ile örfî
birikimler arasında karşılıklı etkileşim söz konusudur. Bu manada inanç olgusu, örf ve adetlerin teşekkülünde
etki ettiği gibi örfî müktesebat ve adetler de inancı şu ya da bu şekilde etkilemiştir. Semavî dinler ve mukaddes
kitaplar; hitap ettiği toplumların dilini, kültürünü, yönetim şeklini ve sair ilişkilerini dikkat-i nazara aldığı gibi
yılların birikimi olan adet, gelenek ve göreneklerini de itibara almıştır. Semavî kitaplar zincirinin son halkası
Kur’an, ilk muhatap kitlesi olan Arap toplumunun şahsında kitlelerin örf ve adetlerini görmezden gelmeyip
dikkate almıştır. Bu manada Kur’an; ilk temas ettiği toplum şahsında yerleşik adet ve gelenekler hakkında
kimi vakit takrir eden, kimi vakit düzelten kimi vakit hüküm beyan etmeyen ve kimi vakit de şiddetle karşı
çıkan bir tutuma sahip olmuştur. Buna göre Kur’an, bazı adet ve gelenekleri ipka ederken bazısını sakıncalı
addedip ortadan kaldırmıştır. Kur’an’ın gelenek ve göreneklere yaklaşımı; örfe karşı kimi vakit negatif kimi
vakit pozitif tutumu, daha açık bir ifade ile, bazı gelenekleri ortadan kaldırmaya çalışması bazısına
dokunmaması hatta olumlu karşılaması hikmete dayanan bir yaklaşım olup Kur’an’ın gelenek olgusunu
toptancı bir şekilde ele almadığının bilakis meseleyi konu odaklı mülahaza edip değerlendirdiğinin
göstergesidir.

Anahtar Kelimeler

Örf, Gelenek, Değişim, Tutuculuk, Kureyş

Kaynakça

• Abduh, Muhammed – Rıdâ, Muhammed Reşîd. Tefsîru’l-Kur’ani’l-Hakîm - Tefsîru’l-Menâr. Mısır: Dâru’l-Menâr, 1948.
• Adam, Baki. “Yahudilerde Din ve Gelenek Üzerine”. İslâmî Araştırmalar. 6/1 (1992), 44-51.
• Akman, Mustafa. “Allah’tan Başkası Adına Kesilenler”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 14/3-4 (2001), 389-404.
• Alper, Hülya. “Atalar Geleneğine Karşı Tevhit Geleneği”. Diyanet Aylık Dergisi 240 (Aralık 2010), 9-11.
• Âlûsî, Ebû’s-Sena Şihabuddîn es-Seyyid Mahmûd b. Abdillah. Rûhu’l-Maâni fi Tefsîri’l-Kur’ani’l-Azîm ve’s-Seb’i’l-Mesânî. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabî, ts.
• Arık, M. Selim. “Örf Âdet Olarak Gelenek ve Din”. Diyanet Aylık Dergisi 240 (Aralık 2010), 18-21.
• Atay, Hüseyin. “Dinde Reformun Yöntemi ve Bir Örnek: Hırsızlık”. AÜİFD 43/2 (2002), Sayı:1-18.
• Avcı, Casim. “Kureyş (Benî Kureyş)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/442-444. Ankara: TDV Yayınları., 2002.
• Bardakoğlu, Ali. “Diyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/ 473-479. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Bardakoğlu, Ali. “Hırsızlık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/ 384-396. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Beğavî, Ebû Muhammed Huseyn b. Mesud. Tefsîru’l-Beğavî (Mealimu’t-Tenzîl). Riyad: Dâru Taybe, 1989.
• Bulaç, Ali. “İslâm ve Gelenek”. Bilgi ve Hikmet, İstanbul: İz Yayıncılık, 9 (Kış 1995), 4-21.
• Canatan, Kadir. “Gelenek, Din ve Modernite (Eğilimler ve Kökler)”. Bilgi ve Hikmet, 9 (Kış 1995) 28-39.
• Cessas, Ebûbekir Ahmed b. Ali. Ahkâmu’l-Kur’an. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabî, 1996.
• Demir, Nurdan. “İslam Hukukuna Göre Vefat İddeti Bekleyen Kadının Durumu”. Kocaeli İlahiyat Dergisi 2/1 (Haziran 2018), 23-37.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Örf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/87-93. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Ebû Hayyan, Ebû Abdillah Muhammed b. Yûsuf b. Ali el-Endulusî. Tefsîru’l-Bahri’l-Mûhît. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1993.
• Ebû Sunne, Ahmed Fehmi. el-Urf ve’l-Ade fi Re’yi’l-Fukaha. Kahire: Matbaatu’l-Ezher, 1947.
• Ebû Zehre, Muhammed. Zehretu’t-Tefâsîr. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Güler, İlhami. “Tarih ve “Tarih-Dışı” Arasında Gelenek”. Kelam Araştırmaları 3/2 (2005), 45-50.
• Günay, Mustafa. “Örfün Tanımı, Delil Oluşu ve İmam Ebû Hanife’nin Bazı Konuları Örfle Çözümlemesi”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/32 (Temmuz–Aralık 2014), 26-49.
• Hamidullah, Muhammet. “İslam Hukuku’nda Örf ve Adet”. Hikmet Yurdu, (Çev.: Zahit Aksu, Yayına Hazırlayan: Ali Duman) 1/2 (Temmuz-Aralık-2008), 153-177.
• Haşimî, Ebû Cafer Muhammed İbn Habîb. el-Muhabber. (Çev.: Adem Apak-İsmail Güler), Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Neşru’l-Arf fi Binai Ba’di’l-Ahkâm ale’l-Urf. Mecmuatu’r-Resail, yy.: ts.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Tahrîr ve’t-Tenvîr. Tunus: ed-Dâru’t-Tunusiyye, 1984.
• İbn Atiyye el-Endulusî, Ebû Muhammed Abdulhak b. Gâlib. el-Muharreru’l-Vecîz fi Tefsîri’l-Kitabi’l-Azîz. Duha: Dâru’l-Hayr, 2007.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fida İmaduddîn İsmail b. Şihabuddîn Ömer. Tefsîru İbn Kesîr (Tefsîru’l-Kur’an’il-Azîm). Riyad: Dâru Tibe, 1999.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fadl Cemâluddîn Muhammed b. Mukerrem b. Ali b. Ahmed el-Ensârî. Lisânu’l-Arab. Beyrut: Daru Sadr, 1993.
• İbnu’l-Arabî, Ebûbekr Muhammed b. Abdillah. Ahkâmu’l-Kur’an. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2003.
• İbnu’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Cemaluddîn Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Zadu’l-Mesir fi İlmi’t-Tefsîr. Beyrut: el-Mektebetu’l-İslamî, 1984.
• Kâsimî, Muhammed Cemaluddîn. Mehasinu’t-Te’vîl. Kahire: Dâru İhyai’l-Kutubi’l-Arabiyye, 1957.
• Kiya el-Herrasî, Ebû’l-Hasen Şemsulislam İmaduddîn Ali b. Muhammed b. Ali et-Taberî. Ahkâmu’l-Kur’an. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1983.
• Kocabaş, Savaş. “Hırsızlık Âyetinde ‘El Kesme’nin ‘Güç Kesme Ve Engelleme’ Şeklindeki Modern Yorumun Analizi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 35 ( 2020), 215-252.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebîbekir. el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’an. Beyrut: Muessesetu’r-Risale, 2006.
• Kutub, Seyyid. fi Zilâli’l-Kur’an. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 2003.
• Maturidî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Te’vîlatu’l-Kur’an. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• Maverdî, Ebû’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habib el-Basrî. Tefsîru’l-Maverdî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1992.
• Özkan, Fatih. “Din ve Gelenek”. Diyanet Aylık Dergisi, 240 (Aralık 2010), 5-8.
• Razî, Ebû Abdillah Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Huseyn. et-Tefsîru’l-Kebîr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Salebî, Ebû İshak Ahmed b. Muhammed b. İbrahim. el-Keşf ve’l-Beyân. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabî, 2002.
• Suyûtî, Celaluddîn Abdurrahman b. Ebîbekir. ed-Durru’l-Mensûr fi’t-Tefsîri bi’l-Me’sûr. Kahire: Merkezu Hicr, 2003.
• Şeker, Dursun Ali. “Müzdelife”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/236. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Şevkanî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. Fethu’l-Kadîr. yy.: 1994.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Ayi’l-Kur’an. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, ts.
• Tan, Zeki. “Kur’an Öncesi Arap Toplumunun Örf ve Adetlerini Bilmenin Kur’ân’ı Anlamadaki Rolü: Kurban Örneği (I)”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31/31. (2011), 145-174.
• Tözluyurt, Mehmet. “Kur’an’da Yer Alan Geleneklerin Farklı Bir Açıdan Değerlendirilmesi”. Bilimname 26/1 ( 2014), 133-156.
• Ünal, Sadettin. “Kâbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (İstanbul: TDV Yayınları, 2001), 24/14-21.
• Vahidî, Ebû’l-Hasen Ali b. Ahmed en-Nîsâbûrî. el-Vesît fi Tefsîri’l-Kur’ani’l-Mecîd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1994.
• Vural, Mehmet. “İslam Düşüncesinde Gelenek ve Gelenekçilik - Seyyid Hüseyin Nasr'ın Gelenek Anlayışı”. İslâmiyât 10/3 (2007), 53-68.
• Yıldız, İbrahim. “Kur’ân-ı Kerîm’de Atalar Geleneği ve İnanca Etkisi”. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/ 26 (2015), 175-216.
• Zemahşerî, Carullah Ebû’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf an Hakâiki Ğavâmidi’t-Tenzîl ve Uyûni’l-Akâvîli fi Vucûhi’t-Te’vîl. Riyad: Mektebetu’l-Ubeykan, 1998.