الخلافات في مسألة العامل والإشكاليات الواردة عليها: المفعول به نموذجاً

Yıl 2023, Sayı: 2, 6 - 21, 30.06.2023

Shawish Murad , Tavik Morad

Öz

تناولت هذه الدراسة الخلافات والإشكاليات التي وردت على مسألة العامل في نصب المفعول به، وذلك من خلال؛ معرفة معنى المفعول به والعامل في كل من اللغة وعند اصطلاح النحاة؛ وأن المفعول به إنما يقصد منه ذلك الاسم الذي وقع عليه فعل الفاعل، ويقصد من العامل ما عمل في غيره شيئًا على حسب اختلاف العوامل الداخلة عليه، ومعرفة إعراب المفعول به وكونه منصوباً دائماً، ثم بيان الرأي الأشهر الذي ذهب إليه نحاة البصرة من كون العامل في نصب المفعول به هو الفعل، ثم أن نحاة الكوفة لم يرتضوا بهذا الرأي وأظهروا إشكاليات كثيرة على كون الفعل هو العامل في نصب المفعول به، ومن أهمها: أن الفعل لو كان هو الناصب للمفعول لكان يجب أن يليه، ولما جاز أن يُفْصَلَ بينهما، ثم إن الكوفيين أنفسهم اختلفوا في هذا العامل وتعددت آراؤهم، فذهب بعضهم إلى أن العامل هو الفعل والفاعل، ومنهم من ذهب إلى أنه الفاعل فقط، ومنهم من قال بأنه معنى المفعولية، واستدل كل فريق منهم بأدلة رآها مقنعة وكافية فيما ذهب إليه، إلا أن البصريين ردوا على إشكاليات الكوفيين ودعموا رأيهم بحجج وأدلة أخرى من خلال ردهم على الكوفيين وإبداء إشكاليات ونقوض على كل فريق من فرقاء الكوفة، فجعلنا هذه المسألة كدليل ومثال على الإشكاليات والخلافات التي وردت على نظرية العامل من قبل النحاة ومنذ القديم وحتى الوقت الحاضر، وبيان سبب ميل جمهور النحاة إلى إسناد العمل إلى الألفاظ دون المفعولية، متبعين في ذلك المنهج الاستقرائي التحليلي المقارن، وبعدها لنصل في نهاية البحث إلى نتائج دونت في محلها، ومن أهمها: دلت هذه الآراء على سعة وفسحة اللغة العربية، وغناها وصلاحيتها لتطورات المستقبل في اللغة، ومواكبتها للزمان والمكان اللذين يعيش فيهما الإنسان العربي وغيره.

Anahtar Kelimeler

اللغة العربية وبلاغتها, نحاة البصرة, نظرية العامل, عامل النصب, المفعول به

Teşekkür

أشكركم جزيل الشكر على جهودكم وتعاونكم

Âmil ile İlgili Ortaya Çıkan İhtilaf ve Problemler: Mef‘ûlün Bihi Örneği

Öz

Bu çalışma, mef‘ûlün bihi nasb eden âmil hakkında varid olan ihtilaf ve sorunları, nahivcilere göre mef‘ulün bih ve âmilin lügat ile ıstılahi tanımının bilinmesi bağlamında ele almaktadır. Ayrıca mef‘ûlün bih denildiğinde fâilin eyleminin üzerinde gerçekleştiği şey olduğu, âmilin ise üzerine geldiği şeyde amel eden ve onu değiştiren olduğu ve mef‘ûlün bihin i‘râbının sürekli nasb olduğunun bilinmesi hususundadır. Bununla birlikte çalışmamız, Basra Nahiv Ekolü’nün en bilinen görüşüne göre mef‘ûlün bihi nasb edenin fiil olduğu, Kûfe Nahiv Ekolü’nün Basrîlerin bu görüşünü kabul etmedikleri ve fiilin mef‘ûlün bihin âmili olduğu yönündeki görüşlerine karşı birçok engel olduğunu ileri sürmeleri konusundadır. Kûfîlerin gördükleri en önemli engel, şayet mef‘ulü nasb eden fiil olsaydı hemen mef‘ûlün öncesinde gelirdi ve aralarına fasıla girmesi caiz olmazdı. Kûfîler de kendi aralarında bu âmil hakkında muhtelif görüşlere sahiptirler. Bazılarına göre âmil hem fiil hem de fâildir. Bazılarına göre sadece fâildir. Diğer bazılarına göre mef’ûlün manasıdır. Her bir fırkanın kendince ikna edici ve yeterli gördükleri delilleri olmuştur. Ancak Basrîler, Kûfîlerin engel gördüklerinin aslında engel olmadığını, kendi görüşlerini başka delillerle de desteklemek suretiyle reddiyede bulunmuşlardır. Ayrıca her bir Kûfî fırkanın engel gördüklerini açıklamış ve eleştirmişlerdir. İşte bu çalışmada, eskiden beri süregelen ve günümüze kadar devam eden nahivcilerden varid olan bu meseledeki ihtilaf ve sorunları mef‘ûlün bih örneğinde sunmaya ve bununla birlikte nahiv ulemasının çoğunluğunun âmildeki isnadın nispetini sadece lafza ait kılmalarını, diğer görüşleri kabul etmemelerini, ihtilaflarda bu fırkaların nasıl bir çözüm bulduklarını açıklamaya çalıştık. Bu çalışmada karşılaştırmalı analitik tümevarım yöntemi takip edilecektir. Ulaşılan en önemli sonuç şudur: Bu görüşler, Arap dilinin genişliğine, fesahatine, zenginliğine, gelişmelere uygunluğuna ve Arapların ve Arap olmayanların yaşadığı her zaman ve mekânda dilin sürdürülebilir olmasına işaret etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagâtı, Basra Nahivcileri, Âmil Teorisi, Nasb eden Âmil, Mef‘ûlün bih.

Kaynakça

• ‘Anzî, Abdullah b. Yûsuf b. İsa. el-Menâhicu’l-Muhtasar fi ilmi nahvi ve sarf. Beyrut: Muessesetu’r-reyyân, 1. Basım, 2007/1428.
• ‘Azîz, Halid. en-Nahvu’t-tatbikî. Kahire: Dâru’l-lu’lu’e, 1. Basım, 2019/1337.
• Arafâ, Muhammed Ahmed. en-Nahvu ve’n-nuhatu beyne’l-Ezheri ve’l-câmi‘ati. Kahire: Matbaatu’s-Saadeti, 1. Basım, 1937/1355.
• Batliyûsî, Ebû Muhammed Abdullah b. Seyd. Resâilu fi’l-luğâ. thk. Velid Muhammed Serâkabî, Riyad: Merkezu’l-Melik Faysal Li’l-buhûs ve’dirâsâtu’l-İslamiyye, 1. Basım, 2007/1428.
• Cibâlî, Hamdî Mahmud. el-Hilâfu’n-Nahvî el-Kûfî. Umman: Ürdün Üniversitesi Yüksek Lisans Fakültesi Arap Dili ve Edebiyatı Bölümü, Doktora Tezi, 1995. (https://down.ketabpedia.com/files/bkb/bkb-ar12130-ketabpedia.com.pdf, Erişim: 11/09/2022).
• Dûcenî, Fethî Abdulfettah. en-Naz‘atu’l-mantikîyye fî’n-nahvi’l-Arabîyye. Kuveyt: Vekaletu’l-Matbuati, 1. Basım, 1982/1402.
• Enbârî, Abdurrahman b. Muhammed b. Abdullah el-Ensârî. el-İnsâf fî mesâili’l-hilâf beyne’n-nahviyyîn: el-Basriyyîn ve’l-Kufiyyîn. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-‘Asriyye, 1. Basım, 2003/1424.
• Enbârî, Abdurrahman b. Muhammed b. Abdullah el-Ensârî. Esrâru’l-‘Arabiyye. Kahire: Dâru’l-Erkâm b. ebi’l-Erkâm, 1. Basım, 1999/1419.
• Ensarî, Velid Atıf. Nazariyetu’l-amili fî’n-nahvi arzen ve nakden. İrbid: Daru’l-Kutubi’s-Sakâfî, 1. Basım, 2014/1436.
• Ezherî, Halid b. Abdullah b. Ebî Bekr b. Muhammed. Şerhu’t-Tasrih ‘alâ tavdîh. 2 Cilt. Dâru’l-Kutubu’l-ilmiyye, 1. Basım, 2000/1420.
• Ğelayînî, Mustafa b. Muhammed Selim. Camiu’d-Durûsu’l-‘Arabiyye. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, 1. Basım, 1993/1415.
• Hamza, Mustafa. Nazariyetu’l-‘amili fî’n-nahvi’l-Arabî. thk. Muhammed b. Şerifetu, Ribat: Muhammed V Üniversitesi Yayınevi, 1. Basım, 2004/1436.
• Hasan, Abbas. en-Nahvi’l-vafî maa rabtihi bil’l-esalibi’r-rafi‘ati ve’l-hayati’l lugavîyyeti’l müceddideti. 1 Cilt. Kahire: Dâru’l-meârif, 1. Basım, 2018/1440.
• Havvam, Riyaz b. Hasan. Nazariyati’l-‘amili fi’n-nahvi tak‘îd ve tatbik. Riyad: Menşuratu Mecmuatu’l-Lügaut’l-Arabîyye ‘ala’ş-Şebeketi’l-‘Alemîyye, 1. Basım, 2014/1436.
• İbn Bâbşâz, Tâhir b. Ahmed. Şerhu’l-Mukaddimetu’l-muhassebe. thk. Hâlid Abdulkerim, 2 Cilt. Küveyt: Matba‘atu’l- ‘Asriyye, 1. Basım, 1977/1397.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth el-‘Osman. el-Hasâis. 3 Cilt. Kahire: Hey’etu’l-Mısriyyetu’l-‘Âmmetu li’l-Kuttâb, 4. Basım, trs.
• İbn Mudaa, Ahmed b. Abdurrahman b. Muhammed b. Madâ’, er-Red ‘ala’n-nuhât. thk. Muhammed İbrahim el-Bennâ, 1 Cilt. Kahire: Dâru’l-İ‘tisâm, 1. Basım, 1979/1399.
• Mahzumî, Mehdi. Medresetu’l-Kufe ve menhecuha fî diraseti’l-Lugati ve’n-nahvi. Kahire: Matbaatu Mustafa el-Babî el-Halebî ve evladuhu, 2. Basım, 1958/1378.
• Racî, Abduhu. en-Nahvî’l-Arabî ve’d-dersi’l-hadis Bahsun fî’l-menhec. Beyrut: Daru’n-Nahdatu’lArabîyye, 1. Basım, 1979/1399.
• Râcihî, Abduh. Durûsu fi mezâhibi mezâhibi’n-nahviyye. Beyrut: Dâru’n-Nahdatu’l-‘Arabiyye, 1. Basım, 1980/1400.
• Râzî, Muhammed b. Omer. Mefâtîhu'l-ğayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai't-Turasi'l-Arabi, 1. Basım, 1999/1420.
• Rebi‘, Muhammed Mahmud. Menahicu’l-bahsi fî’l-ulumi’s-siyasîyye. Kuveyt: Mektebetu’l-Felahi, 2. Basım, 1987/1407.
• Suyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekr. Hem‘u’l-hevâm‘i fi Şerhi Cem‘u’l-Cevâm‘i. Thk: Abdul-Hamid Hindâvî, 3 Cilt. Kahire: Mektebetu’-Tevfikiyye, trs.
• Şatîbî, İbrahim b. Musa Ebu İshak. el-Makâsidu’ş-Şafîyye fî şerhi’l-hûlâsatu’l-kâfiyye. thk. Îyaz bin Îyd es-Sebitî, Mekke el-Mukaram: Ma’hadu’l-Buhusi’l-Îlmiyyeti ve İhyai’t-turasi’l-İslamî, 1. Basım, 2007/1428.
• Tehânevî, Muhammed b. Ali b. Muhammed Hamid. Mevsû‘atu Keşşâf istilâhâtu’l-funûn ve’l-‘ulûm. thk. Ali Dahrûc, 2 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-Lübnan, 1. Basım, 1996/1416.
• Ûmayirah, Halil Ahmet. el-‘Amili’n-nahvîyyah beyne mueddihi ve muarrizihi ve devrihi fi’t-tahlili’l-lügavî. Ürdün: Erbed, 1. Basım, 1985/1405.