Rütbe ve Udul Kavramları Perspektifinden Arapçada Sözcüğün Cümle İçinde Yer Alacağı Konumu Tespit Etmenin Kuralları: Kur'ân ve Sünnetten Uygulamalı Örnekler

Yıl 2023, Sayı: 2, 38 - 51, 30.06.2023

Mahmoud Fallaha

Öz

Bu araştırma Arapça cümlelerdeki kelimelerin yerlerini tespit ve konuyla ilgili lafẓî-maʿnevi kuralların düzenlenmesi manasına gelen rütbe kavramını incelemeyi amaçlamaktadır. Bahsedilen lafẓî ve maʿnevi kuralları kelimeler, cümledeki konumlarına uygun olarak alırlar. Araştırmada Kur'ân ve sünnette hem asıl konum hem de asıl konum dışında alınan mevkilere göre oluşan manalara dair uygulamalı örneklere de yer verilmiştir. Çünkü kelimelerin manalarının toplamı yani sözlükteki kelime manası, cümlenin anlamını belirleyen yegâne husus değildir. Cümlenin anlamını oluşturan şey, cümlede meydana gelen değişim, kelimelerin alaka, vaẓife ve konumlarıdır. Bütün bunlar, sözcüklerde herhangi bir lafzî artış veya azalma olmasa bile kelimenin cümle içerisindeki anlamını etkiler. Rütbe konusunun takdîm ve te’hîr ile ilişkisi açık olup, cümlenin kurulmasında temel araçtır. Bunun yanında lügavî üslubu değiştirmek için de takdîm ve te’hîre müracaat edilir. Çünkü takdîm ve te’hîr, asıl kuralın dışına çıkmak manasına gelir. Bu da iktizâ-i hâle uygun bir şekilde kelimelerin yerlerinin değiştirilmesi ile olur. İçinde bulunulan bu hal belirtilen üslubun nahiv ve belagat sınırlarını belirler. Asıl kuraldan dönüş, muhatabı azamî derecede etkilemek için kullanılan belâgat yeteneğinin bir ifadesidir. Dolayısıyla mesele, kelimenin hem cümle içerisinde işgal ettiği işlevsel konumun hem de cümledeki tertîb cihetinden kelimenin diğer kelimelerle olan ilişkisinin cümlenin genel anlamına etki eden faktörlerden olduğu varsayımından hareketle mercek altına alınmıştır. Sözcükler, biri lafẓî diğeri maʿnevi olmak üzere iki temel olguya dayalı olarak cümlede yerlerini alırlar. Maʿnevi unsur, manaların önemine göre sözcüğün zaman, değer, sebep, fazilet, kemal gibi anlambilimsel sebeplerle cümle içinde yer değiştirmesine dayanır. Lafẓî unsur ise başta olma, cümle terkiplerinin sıraları ve sözel uyum gibi dilbilimsel kriterlere dayanır. Belâgatla ilgili amaçlarla veya cümlede oluşabilecek karışıklığı ortadan kaldırmak amacıyla asıl konumdan vazgeçilebilir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı, Rütbe, Takdîm, Te’hîr, Udûl

Kaynakça

• Alâî, Ebû Saîd Salâhuddîn Halîl b. Keykeldî. el-Fusûl el-mufide fi'l-vâvi'l-mezîde. thk. Hasan Mûsâ eş-Şâ'ir. Amman: Dârü’l-Beşîr, 1990.
• Buhârî, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail. Sahîhü'l-Buhârî. thk. Mustafa el-Buğâ. Şam: Dâr İbn Kesîr, 1993.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdulkâhir b. Abdurrahman b. Muhammed. Delâilu’l-i‘câz fî ‘ilmi’l-me‘ânî. thk. Yâsîn el-Eyyûbî. Kahire: Matbaa't'ül-medeni, 1992.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân. es-Sünen. Riyad: Dârül Muğnî, 2000.
• Desûkī, Muhammed b. Arefe. Hâşiyetü’d-desûḳī ʻalâ muḫtaṣari’l-me‘ânî. thk. Abdulhamîd Hindâvî. Beyrut: el- Mektebetü’l-‘Asrîyye, ts.
• Ebû Avde, Avde Halîl. et-Teṭavvuru’d-dilâliyyu beyne luġati’ş-şi‘ri’l-câhiliyyi ve luġati’l-ḳur’âni’l-kerîm. Zerkâ: Mektebetu’l-Menâr, 1405/1985.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-ʿAyn. thk. Mehdi el-Mahzûmî- İbrahim es-Sâmirâî. Beyrut: Dârü Mektebeti’l-Hilâl. 2010.
• Fihrî, Abdülkādir el-Fâsî. el-lisaniyyat ve'l-lugati'l-Arabiyye nemâẕicu terkîbiyyetin ve delaliyye. Kazablanka: Daru Topkal li'n-Neşr, 1993.
• Habenneke, Abdirrahmân b. Hasan el-Meydânî. el-Belâġatü’l-ʿArabiyye. Şam: Dâru'l-Kâlem, 1996.
• Hassân, Temmâm. el-Beyân fî Ravâiʻi'l- Ḳurʾân Dirâse Lugaviyye ve Uslûbiyye li'n-Nassi'l-Kur’anî. Kahire: Âlemu'l-Kutub, 1993.
• Hassân, Temmâm. el-Luġatü’l-ʿArabiyye: Maʿnâhâ ve mebnâhâ. Kahire: Âlemu'l-Kutub, 2006.
• İbn Abbâd, Ebü’l-Kāsım kâfi’l-küfât es-Sahib İsmâîl b. Abbâd b. el-Abbâs et-Tâlekānî. el-Muḥîṭ fi’l-luġa. thk. Muhammed Hasan Âl Yâsîn. Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, 1994.
• İbn Arâbşâh, İbrâhîm b. Muhammed İsâmüddin b. Arabşah el-Hanefî. el-Aṭvel: Şerḥu telḫîsi miftâḥi’l-‘ulûm. thk. Abdulhamîd Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• İbnu’l-Esîr, Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî. en-Nihâye fî Garîbi’l-Hadîs ve’l-Eser. thk. Tâhir Ahmed ez-Zâvî ve Mahmûd Muhammed et- Tanâhî. Kahire: el-Mektebetu’l-İslâmiyye, 1963.
• İbn Ḳayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb. Bedâʾiʿu'l-fevâʾid. Bayrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî, ts.
• İbn Mâlik, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh et-Tâî el-Endelüsî el-Ceyyânî. Şerḥu’t-Teshîli’l-Fevâʾid. thk. Abdurrahman es-Seyyid-Muhammed Bedevî el-Mahtûn, Kahire: Dâru'l-Hacer, 1410/1990.
• İbn Mâlik, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh et-Tâî el-Endelüsî el-Ceyyânî. el-Ḫulâṣatü fi’n-naḥv Elfiyyeti İbn Mâlik. thk. Abdulmuhsin b. Mhammed el-kâsım. Medine Münevvere: Mütünu Talibil’İlim, 2021.
• İbnu'l-Vecîh, Ebû Muhammed Necmüddîn Abdullâh b. Abdilmü’min b. el-Vecîh el-Vâsıtî. el-Kenz fi'l- ḳırâʾâti’l-ʿaşr . thk. Halid el-Meşhedânî. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 1425/2004.
• İbnü’s-Sâiğ, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Hasan. el- Lümḥatü fî şerḥi’l-milḥati. thk. İbrâhim b. Sâlim es- ṣāi‘di. Medine Münevvere: el-Camiatü`l-İslâmiyye, 2004.
• Mahmûd, Menî‘ b. Abdülhalîm. Menâhicü’l-müfessirîn. Kahire: Dârül-Kitâbil-Mısrî, 2000.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc en-Nisâbûrî. Ṣaḥîḥu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kahire: Matbaatü Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 1955.
• Neccâr, Letâif İbrâhim. Devru’l-bünyeti’ṣarfiyyeti fî vaṣfi’ẓ-ẓāhirati’n-naḥviyyeti ve teḳî‘diha. Amman: Daru'l-Beşîr, 1994.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl el-Murâdî. ʿUmdetü’l-kitap. thk. Bessâm Abdülvehhâb el-Câbi. Bayrut: Dâru İbn Ḥazm, 2004.
• Rumâli, Memdûḥ Abdurrahmân. el-Arabiyyetü ve’l-veẓāifu’n-naḥviyyeti dirāsetün fî’ttisâi‘’n-niẓāmi ve’l-esâlîbi. Kahire: Dârü’l-ma‘rifeti’l-câmiiyye, 1996.
• Sâmerrâi, Fâzıl Sâlih. Meâni’n-naḥv. Ürdün: Darü'l-Fikr li't-Tıbâati ve'n-Neşr, 2000.
• Selâme, Abdülhamid Abdüssâdık. Ḳarînetü’s-siyâḳi ve devruha fî’t-teḳî‘di’n-nahviyyi ve’t-tevcîhi’l-i‘rābiyyi fî Kitâbi Sîbeveyh. Kahire: Ayn Şems Üniversitesi, 2016.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kahira: Mektebetü’l-Hanci, 1988.
• Sîrâfî, Ebû Saîd el-Hasen b. Abdillâh b. Merzübân. Şerḥu Kitâbi Sîbeveyhi. thk. Ahmed Hasan Mehdelî- Ali Seyyid Ali. Bayrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2008.
• Suḥeym, Abdurrahmân b. Abdillâh b. Sâlih. Menhecü’l-ḳurṭubiyyi fî defi‘ mâ yütevehhemü teârużuhu mine’l-âyâti fî kitâbihî’l-Câmii‘ liiḥkâmi’l-ḳur’ân. Riyad: Camiatü`l-Melik Suûd, 2008.
• Süheylî, Ebü’l-Kāsım Abdurrahmân b. Abdillâh b. Ahmed el-Has‘amî el-Mâlekī. Netâʾicü’l-fiker fi’n-naḥv. Bayrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1992.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Sünenü’t-Tirmizî. Kahire: Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1975.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Bayrut: Dâru İhyâi'l Kütübi'l Arabiyye ʻḬsaʼl-Bābiʼl-Ḥalebḭ, 1957.