Muhammed Abduh’un Eğitime Dair Görüşleri ve XIX. Yüzyıl Islahat Çalışmaları İçerisindeki Yeri

Yıl 2023, Sayı: 2, 52 - 67, 30.06.2023

Nesrin Aktaran

Öz

Bu çalışma XIX. yüzyıl İslam tecdit hareketinin önemli simalarından biri olan Muhammed Abduh’un Mısır’da İslam’a dayalı yeni bir eğitim sistemi kurma çabasını ve buna dair düşüncelerini konu edinmiştir. Muhammed Abduh, eğitime önemli misyonlar yüklemiş; sadece Mısır’ın değil İslam dünyasının da yeniden ihyası için çaba sarf etmiştir. Zira Muhammed Abduh’un yaşadığı dönemde İslam âlemi yabancı tahakkümü altında bulunmaya, akıl ile düşünme yetisinden uzaklaşmaya ve hurafeleri din addetmeye başlamıştır. İslam Dünyası’nın içerisinde bulunduğu bu siyasi, dini ve kültürel yoksunluk halinin genel anlamda eğitim yetersizliğinden kaynaklandığını düşünen Abduh, bu konuda harekete geçilmesi gerektiğini her fırsatta ifade etmiştir. İslam coğrafyasında yaşayan Seyyid Ahmed Han (ö. 1839), Muhammed İkbal (ö. 1938), Şeyh Ahmed Eş-Şerif Es-Senusi (ö. 1933) ve Emir Abdülkadir (ö. 1883) aynı dönemde Abduh ile benzer fikirlere sahip olmuş; Müslüman toplumun eğitimi için gayret sarf etmişlerdir. Zikredilen düşünürler Abduh gibi kendilerinden sonra gelecek olan nesil için eğitim ve ıslah çalışmalarına önem vermiş ve öncülük etmişlerdir. Çalışma; Muhammed Abduh’un eğitimde gerçekleştirmeyi arzuladığı ve bu doğrultuda öncelikli hedefleri arasında yer verdiği sünnet çerçevesinde ıslahı, aklı ön planda tutan anlayışı ve buna dair görüşleri tespit etmeyi amaçlamıştır. Doküman inceleme yöntemi kullanılarak hazırlanan çalışmada Muhammed Abduh’a ait eserler göz önünde bulundurularak ana kaynak olarak incelenmiştir. Çalışma neticesinde onun İslam toplumunun bekası için güçlü bir eğitim sistemini oluşturmaya çalıştığı ve bu doğrultuda faaliyetler içerisinde yer aldığı görülmüştür. Konuyu daha ayrıntılı irdelemek ve onun eğitime dair görüş ve düşüncelerini tespit etmek adına çalışma, öncelikle onun hayatı ve eserleri üzerinde durmuştur. Abduh’un XIX. yüzyıl ıslahat çalışmaları içerisindeki yeri tespit edilmeye çalışılmış; din eğitimine ve Ezher Üniversitesi programına dair öngördüğü ıslahın neler olduğu sorusuna yanıt aranmıştır.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi, Muhammed Abduh, Tecdit, Islahat, El Ezher

Kaynakça

• Abduh, Muhammed - Rıza, Reşid. Menar Tefsiri. çev. İbrahim Tüfekçi - Ali Rıza Temel. İstanbul: Ekin Yayınları, 2011.
• Abduh, Muhammed. Risaletü’t-Tevhid, Beyrut: Dâru İhyai’l-Ulum, 1985.
• Abduh, Muhammed. Tevhid Risalesi. çev. Sabri Hizmetli. Ankara: Fecr Yayınları, 1986.
• Afgani, Cemaleddin- Abduh, Muhammed. el-Urvetü’l-vüska. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1970.
• Ansari, Ahmad. İslam Dünyasında Eğitim ve Kültür Problemi. İstanbul: Fatih Yayınları, 1971.
• Akgündüz, Ahmet. Belgeler Gerçekleri Konuşuyor. İzmir: Nil Yayınları, 1989.
• Alperen, Abdullah. Türkiye’de İslam ve Modernleşme. Adana: Karahan Kitabevi, 2003.
• Atalay, Orhan. 20. Yüzyıl Tefsir Akımı. İstanbul: Beyan Yayınları, 2004.
• Aydın, S. Mehmet. “İkbal Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 22/ 17-23. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Ayyıldız, Erol. “Mısır’da İngiliz İşgalinin Arap Dili Üzerindeki Tesirleri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (1986), 69-74.
• Behiy, Muhammed. Çağdaş İslam Düşüncesinin Oluşumu ve Batı. çev. İbrahim Sarmış. İstanbul: Girişim Yayınları, 1986.
• Emin, Ahmed. Zuamaü’l-ıslah fi’l-asri’l-hadis. Kahire: Mektebetü’n-nehdati’l-Mısriyye, 1948.
• Emin, Osman. “Raidu’l-fikri’l-misır: el-İmam Muhammed Abduh”. İslam Düşünce Tarihi, İstanbul: Mısıri mektebetü’l-anglo el- Mısriyye, 1991.
• Faruqi, Abdullah: “İkbal’in Eğitimle İlgili Düşünceleri”. çev. Ahmet Koç. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 3/2 (2003), 193-208.
• Gibb, Hamilton. İslam’da Modern Eğilimler. çev. M. Kürşat Atalar. Ankara: Çağlar Yayınları, 2006.
• Graham, George Farquhar İrving. The Life and Work of Sir Syed Ahmed Khan. Karachi: Oxford University Press, 1979.
• Haddad, Yvonne Yazbeck. İslam Gender; Social Change. New York: Oxford Üniversity Press, 1998.
• Halıcı Özkan Gülseren. “Bağımsızlık Mücadelesinde Yenilikçi Bir Ruh; Sir Seyyid Ahmed Han ve Aligarh Hareketi”. Nüsha Dergisi 3/8 (2003), 147-156.
• Hourani, Albert. Çağdaş Arap Düşüncesi. İstanbul: İnsan Yayınları, 1994.
• İmâre, Muhammed. el-İmam Muhammed Abduh: müceddidu’d dünya bi tecdidi’d din. Beyrut: Dârü’l-vahde, 1985.
• İmâre, Muhammed. Tecdid el-fikri’l-İslamî Muhammed Abduh ve medresetuhu. Kuveyt: Kitabü’l-Hilâl, 1980.
• İmâre, Muhammed. el-A’mâlü’l-kamile li-İmam Muhammed Abduh. Beyrut: el-Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirasat ve’n-Neşr. 1979-1980.
• İnayet, Hamit. Arap Siyasi Düşüncesinin Seyri. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 1991.
• İşcan, Mehmet Zeki. Muhammed Abduh’un Dini ve Siyasi Görüşleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1998.
• Keskioğlu, Osman vd. Son Çağlarda İslam Dünyasında Fikir Hareketleri. Ankara: Tekışık Matbaası, 1989.
• Lapidus, İra M. Modernizme Geçiş Sürecinde İslam Dünyası. çev. Yasin Aktay. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2010.
• Mevdudi, Ebu A’la. İslam’da İhya Hareketleri. çev. Halil Zafir. Ankara: Hilal Yayınları, 1967.
• Muslu, Ramazan. Emir Abdülkadir el-Cezairi ve Tasavvufi Görüşleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Mücahid, Huriye Tevfik. Farabi’den Abduh’a Siyasi Düşünce. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: İz Yayınları, 1995.
• Neccar, Muhammed Tayyip. “On Asır Boyunca el-Ezher Üniversitesi” Diyanet Dergisi, 19/2 (1983), 21-27.
• Ramazan, Tarık. İslami Yenilenmenin Kökenleri Afgani’den el-Benna’ya Kadar İslam Islahatçıları. İstanbul: Anka Yayınları, 2005.
• Rıza, Reşid. Tarihü’l- üstazü’l- İmam eş-Şeyh Muhammed Abduh., Mısır: Matbaatu’l-menar, 1931.
• Saiyidain, Khwaja Ghulam. İkbal’in Eğitim Felsefesi, Ankara: Ankara Okulları Yayınları, 2003.
• Şeleş, Ali. Cemaleddin Efgâni: Görüşler, Tartışmalar, Değerlendirmeler. Trc. Mehmet Çelen. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
• Taşpınar, Halil. “Muhammed Abduh Bibliyografyası Üzerine Bir Deneme”. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (Aralık 2003): 261-289.
• Tozlu, Necmettin. “İkbal’in Eğitim Felsefesi”. Felsefe Dünyası Dergisi 16 (1995): 21-39.
• Yücesoy, Hayrettin. Senusilik Sufi Bir İhya Hareketi. İstanbul: Beyan Yayınları, 1985.
• Zülfikar, Güngör. “Sebilü’r-Reşad’dan Senüsi Tarikatı Şeyhi es-Seyid Ahmed Senüsi (ö.1933)’nin Sivas Hutbesi”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 4/10 (2003): 343-348.