منهج القرماني في بيان علوم القرآن سورة آل عمران نموذجًا

Yıl 2023, Sayı: 2, 68 - 87, 30.06.2023

Eman Al Sherafi

Öz

هذه المقالة عبارة عن دراسة منهج القرماني في بيان علوم القرآن وقد اتخذت سورة آل عمران نموذجًا. العالم الفاضل الذي بين أيدينا هو عالم من علماء التفسير في زمن الدولة العثمانية من عصر السلطان سليمان القانوني، وهو أحمد بن محمود القرماني (971 ه/ 1564 م). له كتاب في التفسير اسمه: "تفسير القرماني"، ما زال مخطوطًا يعمل طلاب الدراسات العليا على تحقيق جميع مجلداته، وهو تفسير قيم يحتوي على اثني عشر مجلدًا. وهذه المقالة تبين أحد الجوانب من منهج القرماني في تفسيره القرآن الكريم، وهو منهجه في بيان علوم القرآن. فقد اهتم القرماني أثناء تفسيره لسورة آل عمران في بيان علوم القرآن اهتمامًا كبيرًا، من ذلك: اهتمامه بالمكي والمدني فقد بيّن في بداية كل سورة زمن نزولها، وأسباب النزول فقد كان حريصًا على ذكر سبب نزول الآية القرآنية إن وجد، والناسخ والمنسوخ لم يكن له النصيب الوافر في سورة آل عمران، والمحكم والمتشابه ذكره من جميع جوانبه عند تفسيره الآية السابعة من سورة آل عمران، والحروف المقطعة في فواتح السور فقد بيَّن معناها في بداية سورة آل عمران بشكل مختصر، والقراءات القرآنية فقد كان يذكرها على كثرتها والاستعانة بها على فهم المعنى، والوقف والابتداء وهذا مما يتعلق بكيفية قراءة القرآن الكريم وكيفية الوقف على الكلمة القرآنية، وعلم المناسبات كان له النصيب الوافر من تفسيره فقد بين المناسبة بين السورة والسورة وبين الآية والآية، وأمثال القرآن، وغريب القرآن. وقد قمت بتعريف هذه المصطلحات، وذكرت الأمثلة التي تبين منهج الشيخ القرماني في طريقة عرضها، والاستدلال بها أثناء تفسيره على المعنى الذي يذهب إليه. فقد اعتمد شيخنا على الأسلوب التفصيلي أثناء تفسيره القرآن الكريم فلم يدخر جهدًا في بيان الآيات القرآنية من جميع جوانبها. ومن خلال المقدمة بينت ما تحتويه هذه المقالة من مباحث في .التعريف عن القرماني ثم انتقلت للتعريف بتفسير القرماني وبيان خصائصه. وقد ختمت هذه المقالة بنتائج عن منهجه في بيان علوم القرآن

Anahtar Kelimeler

تفسير, القرماني, القرماني, منهج, علوم القرآن

El-Karamânî'nin Kur'an İlimlerini Açıklama Yöntemi Âl-i İmrân Sûresi Örneği

Öz

Bu makalede, Ahmed el-Karamânî’nin (ö. 971/1564) Kur’ân ilimlerini açıklama konusundaki yöntemi, Âl-i İmrân Sûresi örneğinde incelenmiştir. Ahmed el-Karamânî, Osmanlı devletinin Kânûnî Sultân Süleyman (ö. 1566) döneminde önemli tefsir âlimlerinden biridir. “Tefsîrü ’l- Karamânî” adında bir tefsiri olup hala yazma halindedir. Değerli bir eser niteliği taşıyan tefsir, toplam on iki ciltten oluşmaktadır. Bu makalede, Ahmed el-Karamânî’nin Kur’ân ilimlerini açıklarken takip ettiği yöntem üzerinde durulmuştur. Ahmed el-Karamânî, eserinde Âl-i İmrân Sûresi’ni tefsir ederken Kur’ân ilimlerini açıklamaya büyük ağırlık vermiştir. Bu çerçevede olmak üzere el-Karamânî, Al-i İmran Suresi'nin tefsirinde Kur'an ilimlerini anlatmaya büyük özen göstermiştir. Her surenin sebeb-i nüzulünü belirttiği gibi mekkî veya medenî olduğunu da belirtmiştir. Özellikle Kur’an ayetlerinin iniş sebeplerinden bahsetmeye önem vermiştir. Nâsih ve mensûha ise, Bakara sûresindeki beyanından dolayı Âl-i İmran sûresinde pek yer vermemiştir. Al-i İmran Suresi'nin yedinci âyetini tefsir ederken de muhkem ve müteşâbihin bütün yönleriyle zikretmiştir. Sure başlarında bulunan ve hurûf-ı mukattaa denilen harflerin manaları üzerinde kısaca durmuş. Kur'an kıraatlerine gelince, onları çokça zikretmiş ve manaya etkilerini ortaya çıkarmıştır. Ayetlerin vakf ve ibtidâ yerleri konusuna da ilgi göstermiştir. Zakf ve ibtidâ, Kur'an-ı Kerim'in nasıl okunacağı ve Kur'an kelimesi üzerinde nasıl durulacağı ile ilgilidir. Sure ve ayetler arasındaki münasebetlere temas etmiş, ayetlerde geçen misalleri açıklayarak bunlara tefsirinde bolca yer vermiştir. Kur'an-ı Kerim'deki meseller ise, az sayıda olmalarına rağmen, Al-i İmran Suresi'nde birkaç yerde zikredilmiştir. Makalede bütün bu terimler açıklanmış, Karamânî’nin söz konusu terimleri arz ederken ve bunlarla istidlal ederken benimsediği yöntem örneklerle beyan edilmiştir. Karamânî, Kur'an-ı Kerim'i tefsir ederken teferruatlı bir metoda dayanmış, Kur'an âyetlerini tüm yönleriyle açıklamada hiçbir gayretten kaçınmamıştır. Giriş bölümünde, bu araştırmada Karamânî’nin ilmi ve çalışma hayatının tanıtılmasında kullanılan kaynaklara değinilmiştır. Daha sonra Karamânî’nin tefsirini ve ona ait özellikler açıklamıştır. Makale, Karamânî’nin Kur’an ilimlerinin açıklanmasında benimsediği yönteme dair bulgularla bitirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Karamânî, Yöntem, Kur’ân ilimleri, Âl-i İmrân Sûresi

Kaynakça

• Bağdatlı, İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ʿârifîn esmâʾü’l-müʾellifîn ve âs̱ârü’l-musannifîn. İstanbul: Vekāletü’l Maārif, 1951. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî.
• Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn. Şuʿabü’l-îmân. thk. Abdülali Abdülhamîd Hâmid, Riyad: Mektebetü’r-rüşd bi’t Teâvün mea Dârü’s Selefiyye Bombay-Hind, 1. Basım, 1423/2003.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Abdullāh b. Ömer. Envâru’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Teʾvîl. thk. Muhammed el-Maraşlı. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1. Basım, 1418.
• Cemel, Abdurrahman. el-Muġnî fî ʿilmi’t-tecvîd bi-rivâteti Hafs an Âsım. Filistin: Mektebetü’s Semîr Mansûr, 2013.
• Demir, Ziya. Osmanlı Müfessirleri ve Tefsir Çalışmaları. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1. Baskı, 2006.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usûlü. MÜİF Yayınları, 7. Baskı, 2008.
• Edirnevî, Ahmed b. Muhammed. Ṭabaḳātü’l-müfessirîn. thk. Süleyman b. Sâlih el-Hazzî, Medine: Mektebetü’l-ulûm ve’l-hikem, 1. Basım, 1417/1997.
• Esad Efendi, Hadâiku’l-hakāik fî Tekmileti’ş-Şekāik. nüsha: 2309.
• Ferîd, Muhammed bin Ahmed. Târîhü’d-devleti’l-ulyeti’lʿOs̱mâniyye. thk. İhsan Hakkı. Beyrut: Dârü’n nefâis, 1. Basım, 1401/1981.
• Gazzî, Necmüddîn Muhammed b. Muhammed el-Âmirî. el-Kevâkibü’s-sâʾire bi-menâḳıbi aʿyâni’l-miʾeti’l-ʿâşire. thk. Halîl el-Mansûr. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1418/1997.
• Hacı Halife, Mustafa b. Abdullah Kâtib Çelebi. Keşfü’z-zunûn ʿan esâmi’ el-kutub ve-’l-fünûn. Bağdat: Mektebetü’l Müsennâ, 1941.
• İbn Âdil, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Nûriddîn Alî. el-Lübâb fî ʿulûmi’l-Kitâb. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd; Ali Muhammed Muavvaz. Beyrut: Dârü’l Kütübü’l İlmiyye, 1. Basım, 1419/1998.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed. Mücmelü’l-luġa. thk. Züheyr Abdülmuhsin Sultân. Beyrut: Müessesetü’r Risale, 2. Basım, 1404/1984.
• İbn Hanbel, Ebû Abdullâh Ahmed b. Muhammed. el-Müsned. thk. Es-Seyyid Ebu’l Meâtî en-Nûrî. Beyrut: Âlem’ü’l Kütüb, 1. Basım, 1419/1998.
• İbn Manzûr, Cemâluddîn Muhammed b. Mükerrem en-Nesârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-ʿArap. Beyrut: Dâru- Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbnü’l-Cezerî, Ebu’l-Hayr Şemsüddin Muhammed. et-Temhîd fî ʿilmi’t-tecvîd. thk. Ali Hüseyin el-Bevvâb, Riyad: Mektebetü’l Meârif, 2. Basım, 1405/1985.
• İsfahânî, Râgıb. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳurʾân. thk. Safvân Adnân Dâvûdî, Dımaşk: Dârü’l-kalem, 1. Basım, 1412.
• Karamânî, Ahmed b. Mahmûd. Letâifnâme. nüsha: Mahmût Efendi, 3326.
• Karmânî, Ahmed b. Mahmûd. Tefsîru’l-karamânî. nüsha: Cârullah (109, 110, 113, 114), Beyazıt (480), Kılıç Ali Paşa (22, 151).
• Kattân, Mennâ. Mebâḥis fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Kahire: Mektebe Vehbe, 7. Basım.
• Kayrevânî, Mekkî b. Ebû Tâlib. el-Hidâye ilâ bulûġi’n-nihâye fî ʿilmi meʿâni’l-Ḳurʾân ve tefsîrihî ve aḥkâmihî ve cümelin min fünûni ʿulûmih. thk. Mecmûatü resâil câmiîyyeti bi-külliyeti’d dirâsâti’l ulyâ ve’l bahsi’l ilmî-Şârika Üniversitesi, 1. Basım, 1429/2008.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʿcemü’l-müʾellifîn. Beyrut: Mektebetü’l Müsennâ, Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.
• Kocevî, Muhammed b. Muslihiddîn. Hâşiyetu Muhyiddîn Şeyhzâde Alâ Tefsîri’l-Kadı el- Beyzâvî. düzenleyen: Muhammed Abdülkâdir Şahin. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1971.
• Mar‘aşî, Yûsuf Abdurrahman. et-Tahkîkü’l-ʿUmde fî ġarîbi’l-Ḳurʾân li-Mekkî b. Ebû Tâlib el-Kaysî. Müessesetü’r Risale, 1. Basım, 1041/1981.
• Müslim, Ebu’l-Hasan el-Kuşeyrî. el-Müsnedü's-sahîhu'l-muhtasar bi nakli'l-adli ani'l-adli ilâ rasûlillah. thk. Muhammed Fuad Abdulbâkî. Beyrut: Dâru ihyâi't-türâsi'l-arabî, ts.
• Semâilî, Hîfâ. Tahkîk sûreti’l Furkân min tefsîri’l karamânî. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, İslamî İlimler Fakültesi, Yüksek lisans tezi, 2022.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İtḳān fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Mısır: el-Heyetü’l Mısriyye el-âmme li’l kitâb, 1974.
• Şevvah, Ali. Mu’cem musannefâti’l Kur’ân-ı Kerîm. Riyad: Dârü’r rifâî, 1403/1983.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân fî te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Müessesetü’r-risâle, 1. Basım, 1420/2000.
• Tala, Murat. "Kur'an Yorumunda Dil Ve Üslup Merkezli Yaklaşım: Bakara Süresi Bağlamında Karamanı Tefsiri' ne Bir Bakış". İstanbul: Daru'l Fünun İlahiyat Vakfi, (ekim 2018), 511-529.
• http://isamveri.org/pdfdrg/D271898/2018/2018_TALAM.pdf
• Taşköprizâde, Ahmed Efendi. eş-Şeḳāʾiḳu’n-nuʿmâniyye fî ʿulemâʾi’d-devleti’l-ʿOs̱mâniyye. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-Arabî.
• Tuncel, Metin. "Karaman". İstanbul: DİA, XXIV, (2001), 444-447.
• Vargeloğlu, Abdullah. Karamânî nin Tefsirinin 3. Cildinin Tahkîk ve Tahlili. Konya: Necmeddin Erbakan Üniversitesi, İslamî İlimler Fakültesi, doktora tezi, 2022.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ʿan Haḳāʾiki Gavâmiżi’t-Tenzîl ve ʿUyûni’l-Eḳāvîl fî Vücûhi’t-Teʾvîl. Dârü’l-kütübi’l-Arabî, 3. Basım, 1407.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır, el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye İsâ’ l bâbî el-Halebî ve şerkâî, 1376/1957.
• Ziriklî, Hayreddin. el-Aʿlâm. Dârü’l-İlmli’ l-Melâyîn. Beyrut: , 15. Basım, 2002.