Fıkıh Usûlünde İstidlâl Kavramının Gelişimi ve Kavramsallaşma Süreci

Yıl 2023, Sayı: 3, 49 - 67, 30.12.2023

Mehmet Nezir Ceylan

Öz

İstidlâl kavramı kelam, mantık ve fıkıh ilimlerinde kullanılan bir kavramdır. İstidlâl kavramının delil kelimesiyle yakın bir ilişkisi bulunmaktadır. Delil kelimesi bilinmeyenin bilgisine ulaştırmayı amaç edinen bir kanıt olarak ifade edilir. İstidlâl ise delilden hareket ederek, bilinmeyenin bilgisine ulaşma veya bilinmeyenin bilgisini doğrulama ve yanlışlama yöntemi olarak tanımlanabilmektedir. İslam hukuk usûlünde, Kitap, Sünnet, icmâ, ve kıyas, dört asli delil olarak kabul edilmektedir. Bu temel deliller, İslam hukukunun esas dayanakları arasında öne çıkmakta ve hukuki hükümlerin çıkarılmasında önemli bir rol oynamaktadır. Bunun yanı sıra, müçtehitler kendi ictihad anlayışlarına göre, hukuki hükümleri çıkarmak için istishâb, telâzüm, istihsân ve istislâh gibi istidlâl adı verilen çeşitli delillere başvurmuşlardır. Bazı usûl bilginleri istidlâli kıyasın bir parçası olarak görmektedir. Ancak kıyas, iki farklı konunun ortak illetten kaynaklanan hükmünü başka bir konuya uygulama yöntemidir. Oysa istidlâl, bir hüküm çıkarım yöntemi olmasına rağmen sınırları belirsiz olan bir yöntemdir. Nitekim bazı usûl bilginleri, kıyasla farklı olduğuna vurgu yaparak istidlâli genel bir şekilde kıyas dışındaki yöntemlerle hüküm elde etme yolunu ifade eden “usûlle istidlâl” terimini kullanmışlardır. Usûlle istidlâl, kalıcı ve sürekli kaideler olarak ifade edilen prensipleri içermektedir. İstidlâl konusunda usûl bilginleri arasında farklı anlayışların olması, bu kavramın ne anlama geldiği ve sınırlarının nerede çizileceği konusunda bir belirsizlik bulunmaktadır. Kimi usûl bilginleri, istidlâlın sadece mantıksal düşünce sürecine dayalı bir çıkarım olduğunu savunurken, diğerleri daha geniş bir perspektiften ele alarak istidlâli, akılcı düşünce, mantık, ve argümantasyon süreçlerini içeren bir kavram olarak değerlendirmektedir. Bu çalışmada, ilk dönem usûl bilginlerinden başlayarak Gazzâlî'den sonraki usûl âlimlerinin istidlâl kavramına yükledikleri anlamlar incelenmiş ve istidlâlin fıkıh usûlü içindeki kavramsallaşma ve tarihsel gelişimi ele alınmıştır. Çalışmada, istidlâl kavramının fıkıh usûlü içindeki tarihsel süreçteki anlamlarına odaklanarak kıyas ile arasındaki farklılıklar belirlenmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda, istidlâlin diğer disiplinlerdeki tanımına ve ilişkili kavramlara değinilmemiştir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh Usûlü, İstidlâl, Kıyas, İstihsân, İstishâb, İstislâh

The Development and Conceptualization Process of the Concept of Istidlāl in İslamic Jurisprudence

Öz

The concept of "Istidlāl " is used in the disciplines of theology, logic and fiqh. It is closely related to the term "evidence". The term "evidence" means a proof that aims to provide information about the unknown. "Istidlāl ", on the other hand, can be defined as a method of reaching or verifying knowledge about the unknown based on evidence. In Islamic jurisprudence, the Book, Sunnah, ijma, and qiyās are considered as the four main evidences. These basic evidences stand out among the main pillars of Islamic law and play an important role in deducing legal judgements. In addition, according to their own understanding of ijtihad, mujtahids used various evidences called Istidlāl , such as " istiṣḥāb " (presumption of continuity), "telazum" (logical consistency), " istiḥsān " (judicial preference) and " istiṣlāḥ " (observance of the public interest), to deduce legal rulings. Some legal theorists consider "Istidlāl " as a part of syllogism. However, syllogism is the process of applying the judgement of a certain matter to another matter based on a common cause (causality). Moreover, some scholars emphasise that "ıstidlāl" is different from syllogism and use the term "ıstidlāl with usūl " to refer to the general method of obtaining legal rulings through non-syllogistic means. Istidlāl with Usūl includes principles that are expressed as permanent and permanent principles. The fact that there are different understandings of the concept of ıstidlāl among the scholars of al-usūl an ambiguity as to what this concept means and where its boundaries should be drawn. While some of the scholars of 'usūl argue that ıstidlāl is only an inference based on the process of logical thought, others consider ıstidlāl as a concept that includes rational thought, logic, scientific proofs and argumentation processes from a broader perspective. This study examines the meanings attributed to the concept of ıstidlāl by the early scholars of usul al-fiqh starting from the first period of usūl scholars and after al-Ghazālī, and discusses the conceptualisation and historical development of ıstidlāl in usul al-fiqh. The study focuses on the meanings of the concept of ıstidlāl in the historical process in the usūl al-fiqh and tries to determine the differences between it and qiyās. In this context, the definition of ıstidlāl in other disciplines and related concepts are not mentioned.

Anahtar Kelimeler

Usūl al-Fiqh, ıstidlāl, qiyās, istiḥsān, istiṣlāḥ, istiṣḥāb

Kaynakça

• Abdulaziz Buhârî, Alâuddîn. Keşfü’l-esrâr fî şerḥi Uṣûli’l-Pezdevî. thk. Muhammed el-Muʿtasımbillah el Bağdadî. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-ʻArabî, 1994.
• Âmidî, Seyfüddîn Ali b. Muhammed. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. 4 Cilt. Riyad: Daru’s-Samiʻî, 2003.
• Aristo. Organon III Birinci Analatikler. çev. Hamdi Ragıp Atademir. İstanbul: MEB, Devlet Kitapları Müdürlüğü, 2. Basım, 1966.
• Aslan, Bedri. “Şâfiî Usûlcülere Göre İstidlâl”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 13 (Nisan 2015).
• Aslan, Bedri. Şâfiî Usûlcülere Göre İstidlâl. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Bâcî, Kādî Ebü’l-Velîd el-Endülüsî. İḥkâmü’l-fuṣûl fî aḥkâmi’l-uṣûl. thk. Abdullah Muhammed el-Cebburî. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1989.
• Bağdâdî, İbn Abdülhak. Ḳavâʿidü’l-uṣûl ve maʿâḳıdü’l-fuṣûl. Mekke: el-Memleketü’l-Arabiyye Camiâtü Ümmü’l-Kurra, 1988.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Tayyîb b. Muhammed. et-Taḳrîb ve’l-irşâdü’s-saġîr. thk. Abdulhamid Ebû Zuneyd. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1998.
• Bâkıllânî, Ebu Bekr Tayyîb b.Muhammed. el-İnsâf. Mısır: el-Mektebetü’l-Ezher, 2. Basım, 2000.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Alî b. Tayyîb. el-Muʿtemed fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Muhammed Hamidullah. 2 Cilt. Dımaşk, y.y., 1964.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Alî b. Tayyîb. Şerḥu’l-ʿUmed. thk. Abdülhamîd Ebû Züneyd. 2 Cilt. Medine: y.y.,1410.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd. Minhâcü’l-vüṣûl ilâ ʿilmi’l-uṣûl. Beyrut: Darü’l-İbn Hazm, 2008.
• Bingöl, Abdulkuddüs. ″İstidlâl″, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 23/323, İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Bolay, M. Naci. ″Beş Sanat’″. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/546-547. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Cabirî, Muhammed Abid. Çağdaş Arap-İslam Düşüncesinde Yeniden Yapılanma. çev. Ali İhsan Pala, Mehmet Şirin Çıkar. Ankara: Kitabiyat Yayınları, 2001.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fuṣûl fi’l-uṣûl. 4 Cilt. Kuveyt: Vizaretu’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-islamiyye, 2. Basım, 1994.
• Ceylan, Mehmet Nezir. Fıkıh Usûlünde Kıyas Delili. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî. el-Burhân fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdulâzîm ed-Dîb. 2 Cilt. Katar: Camiʻatü'l-Katar, 1. Basım, 1399.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî. el-Kâfiye fi’l-cedel. thk. Hüseyin Mahmud. Kahire: Matbaatu İsa el-Babî el Halebî, 1979.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî. el-Varaḳāt. thk. Abdülmünʻim İbrahim. Mekke: Mektebetü Nezzâr Mustafa Baz, 1996.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî. et-Telḫîṣ fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdullah Cüvelim en-Nübalî-Beşir Ahmed el-Ömerî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Beşairi’l-İslâmiyye, 1996.
• Çil, Mustafa. “Hanefi Usulünde Fasid Sayılan İstidlallerden İstifade İmkânı”. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (Güz 2011).
• Demir, Hilmi. Delil ve İstidlalin Mantıki Yapısı-İlk Dönem Sünni Kelam Örneği. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Demiroğlu, Kadir. “Fıkıh Usûlünde İstidlâl Kavramı ve İstidlâl Çeşitleri”. Edebali İslamiyat Dergisi 1/1 (Mayıs 2017), 92-109.
• Demiroğlu, Kadir. Alâüddin el-Üsmendî’nin Tarîkatü’l-hilâf İsimli Eserinde Fıkhî İstidlâl. Sakarya: SÜSBE, 2018.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. el-Menḫûl min taʻlîḳāti’l-uṣûl. thk. Muhammed Hasan Heyto. Dımaşk: Darü’l-Fikr, 1980.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed, el-Müstaṣfâ min ʿilmi’l-uṣûl. thk. Hamza b. Züheyr Hafız. 4 Cilt. Medine: y.y., 1413.
• Hindî, Ebû Abdillâh Safiyyüddîn el-Urmevî. Nihâyetü’l-vüṣûl ilâ ʿilmi’l-uṣûl. thk. Salih b. süleyman el-Yusuf, Sa’d b. Salim es-Süveyh. 8 Cilt. Mekke: el-Mektebetu’t-Ticariyye, ts.
• İbn Akīl, Ebü’l-Vefâ Ali. el-Vâżıḥ fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdullah b. Abdü’lmuhsin et-Türkî. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1999.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Ahmed. Taḳrîbü’l-vüṣûl ilâ ʿilmi’l-uṣûl. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1994.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. thk. Ahmet Muhammed Şakir. 8 Cilt. Beyrut: Daru’l-Afâḳi’l-Cedide, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebû Muhammed. el-Îżâḥ li-ḳavânîni’l-ıṣṭılâḥ fi’l-cedel ve’l-münâẓara. Kahire: Mektebetü’l-Medbulî, 1991.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid. et-Taḥrîr fî ʿilmi’l-uṣûl. Mısır: Matbaʻatü Mustafa el Halebî, 1351.
• İbnü’s-Sââtî, Ahmed b. Ali İbnü Teğlib. Nihayetü’l-vüṣûl ila ʽilmi’l-uṣûl. thk. Saʽd b. Ġarîr b. Mehdî es-Sülemî. yy: yy, 1417.
• İsfehânî, Ebussenâ Şemsüddîn Mahmûd b. Abdirrahman. Beyânü’l-Muḫtaṣar=Şerḥu Muḫtaṣarı İbni’l-Ḥâcib. thk. Muhammed Mazhar Beka. 3 Cilt. Mekke: y.y., 1986.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şehâbüddîn Ahmed b. İdrîs. Şerḥu Tenḳīḥi’l-fuṣûl. Beyrut: Daru’l-Fikr, 2004.
• Karaman, Hayrettin. Başlangıçtan Zamanımıza Kadar İslâm Hukuk Tarihi. İstanbul: İz yayıncılık, 6. Basım, 2009.
• Kaya, Eyyüp Said. Mezheblerin Teşekkülünden Sonra Fıkhî İstidlal. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2001.
• Kefrâvî, Esʽad Abdilġani es-Seyyid el-Kefrâvî. el-İstidlâl ʻinde’l-usûliyyin. Kahire: Darü’s-Selâm, 1. Basım, 2002.
• Koca, Ferhat."İstidlâl" Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/323-325. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Mahmud, Yusuf. el-Mantıku’s-sûrî. Doha: Dâru’l-hikme, 1. Basım, 1994.
• Mahmudî, Ömer. Mefhûmu’l-İstidlâl ʻinde’l-usûliyyin. Beyrut: Şebeketü’l-Alukah, ts.
• Meydânî, Abdurrahman Habenneke. Davâbitü’l-ma’rife ve usûlü’l-istidlâl ve’l-münâzara. Dımaşk: Dârü’l-kalem, 4. Basım, 1993.
• Nâtık Bilhâk, Ebû Tâlib Yahyâ b. el-Hüseyin. el-Müczî fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdulkerim Cedbân. 4 Cilt. Beyrut: y.y., 2013.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn. Keşfü’l-esrâr fî Şerḥi Menâri’l-envâr. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübü’l-ʻilmiyye, 1986.
• Semʻânî, Ebu’l-Muzaffer Mansur. Ḳavâṭıʿu’l-edille fi’l-uṣûl. thk. Abdullah Hafız Ahmed el-Hükmî. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü’t-Tevbe, 1998.
• Serâhsî, Ebû Bekr. Uṣûlü’l-fıḳh (Uṣûlü’s-Seraḫsî). thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgānî. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-mâʻrife, 1973.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn. Cemʿu’l-cevâmiʿ fî uṣûli’l-fıḳh. Beyrut: Darü’l-Kutübü’l-ʻİlmiyye, 2003.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs. er-Risâle. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ʻilmiye, 1939.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. İrşâdü’l-fuḥûl ilâ taḥḳīḳi’l-ḥaḳ min ʿilmi’l-uṣûl. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-Fazîle, 1. Basım, 2000.
• Şinḳīṭî, Abdullah b. İbrahim. Neşrü’l-bünûd ʿalâ Merâḳı’s-suʿûd, 2 Cilt. Mağrib: Matbaatü’l-Fazıla, 2008.
• Şîrâzî, Ebu İshak İbrahim. el-Lümaʿ fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdülkadir Hatib Hasenî. Beyrut: Darü’l-Kettaniyye, 2. Basım, 2013.
• Şîrâzi, Ebu İshak İbrahim. Şerḥu’l-Lümaʿ. thk. Abdülmecid Türki. Beyrut: Daru’l- Ġarbi’l-İslâmî, 1988.
• Taylan, Necip. Mantık Tarihçesi Problemleri. İstanbul: İFAV Yayınları, 1996.
• Tilimsânî, Ebû Abdillâh eş-Şerîf. Miftâḥu’l-vüṣûl ilâ binâʾi’l-fürûʿ ʿale’l-uṣûl. thk. Muhammed Ali Ferkûs. Lübnan: el-Mektebetü’l-Mülkiyye, 1998.
• Ûmeyrinî, Ali b. Abdülaziz. el-İstidlâl ʽinde’l-usûliyyîn. Riyad: Mektebetü’t-Tevbe, 1990.
• Yavuz, Yusuf Şevki. ″İstidlâl″, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 23/325-328 İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed Murteza. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. thk. Abdüssettar Ahmed Ferac. Kuveyt: Matbaʻatü’l-Hukuk, 1965.