A Suggestion For The Asset Management Company Operating in Compliance With Participation Finance Principles

Yıl 2023, Cilt: 22 Sayı: 2, 781 - 802, 30.12.2023

Salih Güner

https://doi.org/10.14395/hid.1321865

Öz

Asset management companies have emerged with the aim of purchasing the non-performing assets of financial institutions, providing liquidity to the institution and freeing these institutions from non-performing assets. The deterioration in the economies of countries from time to time and the consequent deterioration in the economic situation of citizens and financial institutions have led to the establishment of these companies. Although asset management companies have emerged earlier in the world, they came to the agenda in our country after the 2001 crisis.
Since asset management companies were established with the aim of purchasing non-performing assets from conventional banks at very low amounts and collecting these debts from the original owner, we cannot say that they take into account the prohibition of interest, which is not legitimate according to Islamic law. Therefore, it is not possible to state that the existing asset management companies are legitimate in terms of Islamic law. On the other hand, considering that participating banks may also have problematic assets, there should be a need for an Asset Management Company that conducts interest-free transactions and complies with the principles of Islamic law. In this context, it should be necessary to determine some principles for asset management companies that aim to operate within the framework of the principles of Islamic law.
In the history of Islamic law, debt-sale practices have been widely discussed by scholars. The main source of the debate is the hadith narrated from the Prophet (p.b.u.h.), "The Prophet (p.b.u.h.) forbade the sale of debt for debt." As a matter of fact, many opinions have been expressed around this hadith, and it has been stated that the hadith is weak, and although it has been stated that it is weak, there are also opinions that it is true in terms of its meaning. On the other hand, there are also disagreements about which of the debt selling practices the hadith covers. Some scholars accepted the hadith as absolute and did not allow any debt to be sold in any way. Some scholars, on the other hand, have narrowed the scope of the hadith and stated that it is not permissible to engage in debt-sale practices that create an interest transaction or where the transaction does not benefit people.
The Hanafi madhab has never authorised the sale of debt on the grounds that it is not deliverable. Although the Shafi'i madhab has such a view as a sect, it has experienced individual disagreements on the issue of purchasing the debt in cash in exchange for goods. The Maliki madhhab is more moderate than these two madhhabs in the practice of selling debt. As a matter of fact, it has adopted the view that it is possible to sell the debt to the debtor himself or to a third party in exchange for a good or benefit, with some conditions. The scholars who act most freely on this issue are Ibn Taymiyya and his student Ibn Qayyim al-Javziyye. According to these two scholars, the sale of debt forbidden by the aforementioned hadeeth is the sale of a new debt on a deferred basis without the parties having a previous debt in their possession. It is permissible to sell a debt that is fixed in the dhimma, either to the debtor himself or to a third party, in exchange for goods or the benefit of goods.
In addition to the views mentioned above, among today's scholars or fatwa committees, some make ijtihad on the view of the Maliki madhab. For example, the Islamic Fiqh Academy and the Advisory Board of the Participation Banks Association of Turkey have expressed the opinion that practices that take place in the form of selling the debt to third parties in cash in exchange for a property or the benefit of a property or a service may be permissible.
In this article, since it is considered to be a current need, the issues of how an Asset Management Company can operate by the principles of participation finance should be and on the basis of which principles and with which methods it can purchase problematic assets are discussed. In this context, firstly, the practices in the classical fiqh works regarding debt sale practices are analysed and evaluated, and then an asset management company model that operates in accordance with Islamic law is proposed.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Participation Finance, Asset Management Company, Non-performing Asset, Dept.

Katılım Finans İlkeleriyle Uyumlu Faaliyet Yürüten Varlık Yönetim Şirketine Dair Bir Öneri

Öz

Varlık Yönetim Şirketleri, finans kurumlarında meydana gelen sorunlu varlıkları satın alıp kuruma likidite sağlama ve bu kurumları sorunlu varlıklardan arındırma amacıyla ortaya çıkmıştır. Zaman zaman ülke ekonomilerinde meydana gelen bozulmalar ve bunun sonucu olarak vatandaşların ve finans kurumlarının ekonomik durumunun bozulması bu şirketlerin kurulmasına sebep olmuştur. Varlık Yönetim Şirketi’nin ilk örneği 1930’lu yıllarda Avusturya’da görülmesine rağmen bu şirketlerin ülkemizde gündeme gelmeye başlaması 2001 krizinden sonra olmuştur.
Varlık Yönetim Şirketleri’nin, konvansiyonel bankalardaki sorunlu varlıkları çok düşük miktarlarda satın alıp bu borçları asıl sahibinden tahsil etme amacıyla kurulması sebebiyle İslâm hukukundaki faiz yasağını dikkate aldığını söyleyemeyiz. Dolayısıyla mevcut Varlık Yönetim Şirketleri’nin, İslâm hukuku açısından meşruiyetinin bulunduğunu ifade etmek mümkün değildir. Diğer taraftan katılım bankalarının da sorunlu varlıklara sahip olabileceğini düşündüğümüzde faizsiz işlem yapan ve İslâm hukuku ilkelerine riayet eden bir Varlık Yönetim Şirketine de ihtiyaç olmalıdır. Bu kapsamda, İslâm hukuku kaideleri çerçevesinde faaliyet yürütmeyi hedefleyen Varlık Yönetim Şirketleri için birtakım ilkeler belirlemek zaruridir.
İslâm hukuku tarihinde borç satım uygulamaları, âlimler nezdinde çokça tartışılmıştır. Tartışmanın ana kaynağını Hz. Peygamberden rivayet olunan “Nebi (s.a.s.), borcun borca karşılık satımını yasakladı.” hadisi oluşturmaktadır. Nitekim bu hadis etrafında çokça görüş zikredilmiş, hadisin zayıf olduğu ifade edilmiş ve yine zayıf olduğu ifade edilmekle birlikte mana itibariyle doğru olduğu yönünde görüşler de belirtilmiştir. Diğer taraftan hadisin, borç satım uygulamalarından hangisini kapsadığı hususunda da ihtilâflar bulunmaktadır. Kimi âlimler, hadisi mutlak kabul ederek borcun hiçbir şekilde satımına cevaz vermemişlerdir. Kimi âlimler ise hadisin kapsamını daha dar tutmuş ve faizli bir işlem meydana getiren veya yapılan işlemin insanların faydasına olmadığı borç satım uygulamalarının caiz olmadığını ifade etmişlerdir.
Hanefî mezhebi, teslim edilebilir olmadığı gerekçesiyle borç satımına hiçbir şekilde cevaz vermemiştir. Şâfiî mezhebi ise mezhep görüşü itibariyle böyle bir görüşe sahip olmakla birlikte borcun bir ayn yani mal karşılığında peşin olarak satın alınması konusunda bireysel ihtilâflar yaşamıştır. Mâliki mezhebi ise bu iki mezhebe göre daha ılımlıdır. Nitekim öne sürmüş olduğu birtakım şartlar ile birlikte borcun, borçlunun bizzat kendisine veya üçüncü bir şahsa mal veya menfaat karşılığında satımının mümkün olduğu görüşünü benimsemiştir. Bu konuda en özgür davranan âlimler ise İbn Teymiyye ve öğrencisi İbn Kayyim el-Cevziyye’dir. Bu iki âlime göre, yukarıda bahsi geçen hadis ile yasaklanan borç satımı, her iki tarafın daha önce zimmetinde bir borç bulunmaksızın vadeli olarak yeni bir alım satım faaliyeti yapmalarıdır. Zimmette sabit olan bir borcun, borçlunun kendisine veya üçüncü bir şahsa, bir ayn veya aynın menfaati karşılığında satımı ise mümkün ve caizdir.
Yukarıda zikrettiğimiz görüşlere ilave olarak günümüz âlimleri veya fetva kurulları arasında Mâlikî mezhebinin görüşü üzerine içtihat edenler bulunmaktadır. Örneğin İslam Fıkıh Akademisi ve Türkiye Katılım Bankaları Birliği Danışma Kurulu, borcun bir ayn veya aynın menfaati veya bir hizmet karşılığında üçüncü kişilere peşin olarak satımı şeklinde gerçekleşen uygulamaların caiz olabileceği yönünde görüş belirtmişlerdir.
Bu makalede, güncel bir ihtiyaç olduğu düşünülmesi sebebiyle katılım finans ilkelerine uygun faaliyet yürütebilecek Varlık Yönetim Şirketi’nin nasıl olması gerektiği ve hangi ilkeler bazında hangi yöntemler ile sorunlu varlıkları satın alabileceği konuları tartışılmıştır. Bu bağlamda öncelikle borç satım uygulamalarına dair klasik fıkıh eserlerindeki uygulamalar incelenmiş, değerlendirilmiş ve akabinde İslâm hukukuna uygun faaliyet yürüten bir Varlık Yönetim Şirketi modeli önerilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Katılım Finans, Varlık Yönetim Şirketi, Sorunlu Varlık, Deyn.

Kaynakça

• AAOIFI, Faizsiz Finans Standartları. çev. İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi. İstanbul: TKBB Yayınları, ts.
• Abdürrezzâk es-San‘ânî. el-Musannef. 10 cilt. b.y.: Dâru’t-Te’sîl, 2013.
• Ak, Ayhan. “Meşruiyet Analizi Bağlamında Varlık Yönetim Şirketleri”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 24 (2014).
• Akartepe, Batuhan Buğra. Alacak Satımı Uygulamaları ve Analizi: Varlık Yönetim Şirketi Örneği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Aktepe, İshak Emin. Hadis Kaynaklarında Faiz ve Finansman. İstanbul: Hayat Yayınları, 2011.
• Ali Haydar Efendi. Dürerü’l-hukkâm şerh-i mecelleti’l-ahkâm. 4 cilt. b.y.: Dâru’l-Cîl, 1991.
• Araz, Yunus. “İslâm Hukuku Açısından Menfaat ve Menfaat İçerikli Bazı Tasarruflar”. İlâhiyat Tetkikleri Dergisi 46 (Aralık 2016), 81-129. https://doi.org/10.29288/ilted.304778
• Aydın, M. Akif. “Deyn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• BDDK. Krizden İstikrara Türkiye Tecrübesi. 3. Baskı, 2010.
• Bahadır, Cem. Sorunlu Kredilerin Yönetiminde Varlık Yönetim Şirketleri’nin Rolü Ve Türkiye Uygulaması. Ankara: Başkent Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Bakkal, Ali. “İslâm Hukukunda Para ve Fâiz Telakkisi Zaviyesinden Enflasyon Farkının Ödenmesi Meselesi”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1992), 45-80.
• Bayındır, Servet. “Katılım Bankacılığı İçin Yeni Bir Ürün Olarak Mal (Emtia) Vadeli İşlem Sözleşmeleri ve Fıkhî Açıdan İncelenmesi”. Finansal Yenilik ve Açılımları İle Katılım Bankacılığı. ed. Aydın Yabanlı. İstanbul: Türkiye Katılım Bankaları Birliği, 2009, 159-199.
• Burhânüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Abdilazîz el-Buhârî. el-Muhîtü’l-Burhânî fî fikhı’n-nu’mânî. 9 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• ed-Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. es-Sünen, 5 cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2004.
• ed-Darîr, es-Sıddîk Muhammed el-Emîn. el-Garuru ve eseruhû fi’l-ukûd fî fikhi’l-İslâmî. Cidde: Silsiletü Salih Kamil li’r-Rasâili’l-Câmiiyye li’l-İktisâdi’l-İslâmî, 1416/1995.
• Demirkurt, Önder. Bankacılık Sektörünce Varlık Yönetim Şirketlerine Devredilen Tahsili Gecikmiş Alacakların Yönetimi. İstanbul: Bahçeşehir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• ed-Desûkī, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Arafe. eş-Şerhu’l-kebîr li-şeyhid’d-Derdîr alâ hâşiyeti’d-Desûkî. 4 cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, ts.
• DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı” (Erişim 14 Nisan 2023). https://kurul.diyanet.gov.tr
• DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı” (Erişim 06 Nisan 2023). https://kurul.diyanet.gov.tr
• Döndüren, Hamdi., “İslâm’da Para-Kredi Faiz ve Enflasyon İlişkileri”. İslâmî Araştırmalar 3 (Ocak 1987), 57-70.
• Dübyan b. Muhammed b. ed-Dübyan. el-Muâmelâtü’l-mâliyye, b.y.: y.y., 1432.
• Ersoy, Hicabi. Finansal Krizlerin Çözümleme Süreçleri Ve Yöntemleri (Türkiye-Kore-Meksika Deneyimlerinin Karşılaştırmalı Analizi). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Bankacılık ve Sigortacılık Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Halîl b. İshak el-Cündî. et-Tavdîh fî şerhi muhtasari’l-fer’î li’İbn-i Hâcib. thk. Ahmed b. Abdül Kerim en-Necîb. 8 cilt. b.y.: Merkezü Necûbiye, ts.
• el-Haraşî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Alî. Şerhu’l-Haraşî alâ muhtasari’l-Halil. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1317.
• İsevi Ahmed İsevî. “Bey’u’d-deyn ve naklühû”, Mecelletü’l-Ezher 28/2 Eylül 1956.
• İbn Hacer el-Askalânî. et-Telhîsu’l-habîr, 4 cilt. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1989.
• İbn Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî. Fethü’l-kadîr. 10 cilt. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1970.
• İslam Fıkıh Akademisi. “https://iifa-aifi.org/ar/2216.html”. Erişim 22 Mayıs 2023.
• İbn Kayyım el-Cevziyye. İ’lâmü’l-müvakkı’în. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn. el-Muğnî. 15 cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1997.
• İbn Manzur. Lisânü’l-arab. 15 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim b. Muhammed. el-Eşbâh ve’n-Nezâir. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• İbn Teymiyye. Mecmû’u’l-fetâvâ. 35 cilt. Medine: Mecme’u’l-Melik Fahd, 2004.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. Bidâyetü’l-müçtehid ve nihâyetü’l-muktesid. 4 cilt. Kahire: Dâru’l-Hadis, 2004.
• el-Kâsânî, Alâeddin Ebî Bekr b. Mesû’d. Bedâiu’s-sanâi’ fî tertîbi’ş-şerâi’. 7 cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Karaman, Hayrettin. “https://www.hayrettinkaraman.net” Erişim 06 Nisan 2023.
• Kartal, Mustafa vd. “Türkiye’de Katılım Bankacılığında Sorunlu Kredilerin Varlık Yönetim Şirketlerine Satışı Üzerine Bir İnceleme ve Yöntem Önerileri, İslam Ekonomisi ve Finansı Dergisi 3/1 (2017), 89-115.
• Kaya, Çınar. Bankacılık Sektöründe Sorunlu Krediler ve Varlık Yönetim Şirketleri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Kaya, H. Pınar vd. “Varlık Yönetim Şirketleri’nin Finansal Sistem İçerisindeki Yeri”, Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi 59 (2020), 53-74.
• el-Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-Câmî li-ahkâmi’l-Kur’an. 20 cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• el-Merğinânî, Burhânüddîn. el-Hidâye şerhu bidâyeti’l-mübtedî. 4 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb. el-Hâvi’l-kebîr hüve şerhu muhtasari’l-Müzenî. 19 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye 1999.
• el-Mâzerî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Ömer et-Temîmî. Şerhu’t-telkîn. 5 cilt. b.y.: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2008.
• el-Metruk, Ömer b. Abdilaziz. er-Ribâ ve’l-muâmelâtü’l-masrafiyye fî nazari şerîati’l-İslâmiyye. b.y.: Dâru’l-Â’sime, ts.
• el-Mevvâk, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yûsuf b. Ebi’l-Kāsım el-Abderî el-Gırnâtî. et-Tâc ve’l-iklîl li-muhtasari Hâlîl. 8 cilt. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• el-Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullāh b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li ta’lîli’l-muhtâr. 5 cilt. Kahire: Matba’atü’l-Halebî, 1937.
• el-Mısrî, Refik Yunus. “el-Bey’u bi’t-taksît”, Mecelletü mecmeı’l-fıkhi’l-İslâmî, 3/7 (1992).
• el-Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf. Tehzîbü’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşâr Avvad Ma’rûf. 35 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980.
• Nezih Hammâd. Bey’u’l-kâlii bi’l-kâlii fî fıkhi’l-İslâmîyyi. Cidde: Merkezü Ebhâsi’l-İktisâdi’l-İslâmî, 1994.
• Nezîh Hammâd. Dirâsât fî usûli’l-müdâyenât fî fıkhi’l-İslâmî. Taif: Dâru’l-Fârûk, 1990.
• en-Nefrâvî, Ahmed b. Ganim b. Salim. el-Fevâkihü’d-Devvânî. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1995.
• en-Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Ravdatü’t-tâlibîn ‘umdetü’l-müftîn. 12 cilt. Beyrût: Mektebetü’l-İslâmiyye, 1991.
• en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Hâkim. thk. Mustafa Abdülkadir Ata’. el-Müstedrek. 4 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• er-Recrâcî, Ebü’l-Hasan Ali b. Said. Menâhicü’t-tahsîl netâicü letâifi’t-te’vîl, 10 cilt. b.y.: Dâru İbn Hazm, 2007.
• es-Sâvî, Ahmed b. Muhammed el-Mâlikî. Hâşiyetü’s-Sâvî ala’ş-şerhi’s-sağir. 2 cilt. b.y.: Mektebetü Mustafa el-Halebî, 1952.
• es-Suyûtî, Celâlüddîn. el-Eşbâh ve’n-Nezâir. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• es-Serahsî, Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. 31 cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Şakar, Birgül. Banka Yapılandırılma Sürecinde Varlık Yönetim Şirketleri Seçilmiş Ülkeler ve Türkiye Uygulaması. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Bankacılık ve Sigortacılık Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• eş-Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed. es-Seylü’l-cerrâr. b.y.: Dâru İbn Hazm, ts.
• eş-Şeybânî, Muhammed b. Hasan. Kîtâbu’l-asl. thk. Muhammed Boynukalın. 12 cilt. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 2012.
• eş-Şîrâzî, Ebû İshâk. el-Mühezzeb fî fıkhi’l-İmâm eş-Şâfiî. 3 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• eş-Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. Muğni’l-muhtâc ilâ maʿrifeti meʿânî elfâzi’l-Minhâc. 6 cilt. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• et-Tahâvî, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed. Şerhu müşkili’l-âsâr. thk. Şuayb el-Arnaût. 15 cilt. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 1415/1994.
• et-Tahânevî, Zafer Ahmed el-Usmânî. İ’lâü’s-sünen. thk. Muhammed Takiyyüdîd Osmânî. 22 cilt. Karaçi: İdâretü’l-Kur’an ve’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, 1418/1994.
• (VYŞ), Varlık Yönetim Şirketleri’nin Kuruluş Ve Faaliyet Esasları İle Devralınacak Alacaklara İlişkin İşlemler Hakkında Yönetmelik. Resmi Gazete 31541, (14 Temmuz 2021), Kanun no 5411, md. 14/1.
• Vehbe Zuhaylî, el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletühû. 10 cilt. Şam: Dâru’l-Fikr, ts.
• Veybe Zuhaylî, Beyu’d-deyn fi’ş-şerîa’ti’l-İslâmiyye. Şam: Dâru’l-Mektebî, 1997.
• ez-Zürkânî, Abdülbâkî b. Yusuf b. Ahmed. Şerhu’z-Zürkânî alâ muhtasari’l-Halîl. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.