XVI. Yüzyıla Ait İki Memlûk Cildinin Tezyînî Açıdan Değerlendirilmesi

Yıl 2023, Cilt: 1 Sayı: 1, 17 - 36, 27.09.2023

Betül Şahin

Öz

XVI. yüzyıl Orta Çağ’ın en büyük İslam devletlerinden biri olan Memlûkler için sonun habercisidir. Kısa süreli saltanatlardan sonra 1501 yılında tahta çıkan Kansu Gavri Memlûkler’in son büyük sultanı olarak zikredilmektedir. İçte istikrarı yeniden sağlamak adına sert bir politika izleyen Sultan, bir taraftan da harici düşmanlarla uğraşmak zorunda kalmıştır. Sultan Kansu Gavri yaşanılan bütün mali sıkıntılara rağmen, diğer Memlûk sultanları gibi saltanatının ihtişamını yansıtacak eserler yaptırmaktan geri kalmamıştır. Kahire’de inşa ettirdiği Kansu Gavri Külliyesi adını yaşatacak görkemli bir eserdir. Sultan Kansu Gavri yine diğer Memlûk sultanları gibi hazinesi için kendi adına çok güzel yazma eserler hazırlatmış. Dönemin ünlü hattatları tarafından hazırlanan bu kıymetli eserler, aynı özenle tezhiplenmiş ve yine aynı özenle ciltlenmiştir. Ancak Memlûk devletinde sadece sultanlar değil emirler de zenginliklerini ve güçlerini simgelemek adına kendileri için çok kıymetli yazma eserler hazırlatmışlardır. Son Memlûk sultanı olarak tarihe geçen Tomanbay henüz nâib iken hazinesi için yazma eser hazırlatan emirlerden sadece biridir. Bu çalışmada kullanılacak eserlerden ilki Sultan Kansu Gavri’nin, ikincisi ise Tomanbay’ın hazinesi için hazırlanmıştır. Bu iki eser şu an Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya Koleksiyonu’na kayıtlı bulunmaktadır. XVI. yüzyılın başlarına ait olan bu iki ciltte farklı tonlarda kahverengi deri kullanılmıştır. İkisi de miklebli olup, ön ve arka kapaklar aynı karakterde bezenmiştir. Makalemizde sunulan bu örnekler motif ve kompozisyon özellikleri açısından tahlil edilmiş ve Memlûk cild sanatı içindeki yerleri değerlendirilmiştir. Ulaşılan veriler neticesinde Tomanbay için hazırlanan eserin cildinin de Sultan Kansu Gavri dönemi özelliği gösterdiği tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

XVI. Yüzyıl, Memlûk, Kansu Gavri, Tomanbay, Cild

The Evaluation of Two Mamluk Bindings of The XVI. Century in Terms of Enriching

Öz

The XVI. century heralded the end of the Mamluks, one of the greatest Islamic states of the Middle Ages. Qansuh Ghawri, who ascended to the throne in 1501 after short reigns, is mentioned as the last great sultan of the Mamluks. The Sultan, who pursued a harsh policy to restore internal stability, also had to deal with external enemies. Despite all the financial difficulties, Sultan Qansuh Ghawri, like other Mamluk sultans, did not refrain from building works that would reflect the splendor of his reign. The Qansuh Ghawri Complex he built in Cairo is a magnificent work that will keep his name alive. Sultan Qansuh Ghawri, like other Mamluk sultans, had beautiful manuscripts prepared for his treasury. These precious works, prepared by the famous calligraphers of the period, were illuminated with the same care and bound with the same care. However, not only the sultans but also the emirs in the Mamluk state had very valuable manuscripts prepared for themselves in order to symbolize their wealth and power. Tomanbay, the last Mamluk sultan, is just one of the emirs who had manuscripts prepared for his treasury while he was still a regent. The first of the works to be used in this study was prepared for the treasury of Sultan Qansuh Ghawri and the second for the treasury of Tomanbay. These two works are currently registered in the Hagia Sophia Collection of the Suleymaniye Library. These two bindings from the early 16th century are bound in different shades of brown leather. Both of them have a miklep, and the front and back covers are decorated in the same character. These examples presented in our article are analyzed in terms of their motifs and compositional characteristics, and their place in Mamluk bookbinding art is evaluated. As a result of the data obtained, it has been determined that the binding of the work prepared for Tomanbay also shows the characteristics of the Sultan Kansu Gavri period.

Anahtar Kelimeler

XVI. Century, Mamluk, Qansuh Ghawri, Tomanbay, Binding.

Kaynakça

• Anonim. Tuhfetü’l-Memlûk: Siyâsetnâme. çev. Yakup Kara. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Atıl, Esin. “Mamluk Painting in the Late Fifteenth Century’’, Muqarnas, II, 1984,159-171.
• Ayaz, Fatih Yahya. Memlükler (1250-1517). İstanbul: İsam Yayınları, 2015.
• Ayaz, Fatih Yahya. “Memlükler”. İslam Târihi ve Medeniyeti. 9/445-514. İstanbul: Siyer Yayınları, 2021.
• Behrens-Abouseif, Doris. Islamic Architecture in Cairo an Introduction. Leiden: Brill, 3. Basım, 1998.
• Behrens-Abouseif, Doris. “Kansu Gavri Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/316-317. İstanbul, 2001.
• Behrens-Abouseif, Doris. “Sultan al-Ghawri and Arts”. School Of Oriental And African Studies 6 (2002), 71-94.
• Emecen, Feridun.“Mercidâbık Muharebesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.29/174-176.Ankara, 2004.
• Emecen, Feridun. “Ridâniye Savaşı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul, 2008), 87-88.
• Es-Seyyid, Muhammed Seyyid. “Kansu Gavri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/314-316. İstanbul, 2001.
• İbn İyas. Yavuz’un Mısır’ı Fethi ve Mısırda Osmanlı İdaresi (Bedâyi’ü’z-Zühûr fî Vekayi’i’d-Duhûr. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2016.
• İbn İyas. Memluk Devleti’nin Son Yılları: Kansu Gavrî ve Osmanlılar (1501-1516). çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2021.
• Kanat, Cüneyt. “Tomanbay”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/236-237. İstanbul, 2012.
• Kut, Günay, Nimet Bayraktar. Yazma Eserlerde Vakıf Mühürleri. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Mansour, Nassar. “İslâm Tarihinin Paha Biçilmez Mushafları Kahire’de Yazılmıştır”. Derin Tarih Özel Sayı 23 (Kasım 2022), 186-191.
• Şahin, Betül. Türk ve İslam Eserleri Müzesi’nde Bulunan Memlûk Cildleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2022.
• Tomar, Cengiz. “Kılıçtan Kaleme Memlûklerin Entellektüel Hayatı”. Derin Tarih Özel Sayı 23 (2022), 48-55.
• Yavuz, Orhan. Kansu Gavrî’nin Türkçe Dîvânı (Metin-İnceleme-Tıpkıbasım). Konya: Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2002.
• Yavuz, Orhan, Mahmut Kafes. “Kansu Gavrî’nin Arapça Dîvânı”. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 28 (2012), 63-158.
• Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. “Mühür Veritabanı”, 2 Eylül 2023, https://muhur.yek.gov.tr/muhur/yekmu0615.
• Yiğit, İsmail. Memlûkler: 648-923/ 1250-1517. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2015.
• Yiğit, İsmail. “Kayıtbay”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/80-81. Ankara, 2022.