Şeyh Ahmed Fethullah el-Câmî’nin Tasavvuf Anlayışında Mürşid-Mürîd İlişkisi

Yıl 2025, Cilt: 3 Sayı: 2, 197 - 210, 30.09.2025

Mehmet Hanefi Sanır

https://doi.org/10.63022/hikem.1744447

Öz

Çalışma, Şeyh Ahmed Fethullah el-Câmî’nin (öl. 2023) tasavvufî eğitim anlayışında merkezi bir yer tutan mürşid mürîd ilişkisinin, bireyin manevî olgunlaşma süreci üzerindeki etkisini analiz etmektedir. Câmî’nin eserlerinde detaylı biçimde ortaya koyduğu bu ilişki, klasik sûfî gelenekten modern tasavvuf yorumlarına kadar uzanan geniş bir çerçevede ele alınmaktadır. Araştırmanın temel amacı, mürşid-i kâmilin sadece teorik bilgi aktaran bir öğretici değil, mürîdin ruhsal gelişimini yönlendiren, ona manevi terbiyesinde rehberlik eden aktif bir irşad otoritesi olduğunu ortaya koymaktır. Bu kapsamda, mürşid ile mürîd arasındaki ilişkinin tasavvufi eğitimde neden vazgeçilmez ve merkezi bir unsur olarak değerlendirildiği, Şeyh Ahmed Fethullah el-Câmî’nin görüşleri ile klasik ve modern kaynaklar arasında yapılan karşılaştırmalı analizler yoluyla açıklanmaya çalışılmaktadır. Araştırmanın önemini artıran başlıca unsur, mürşid-mürîd ilişkisinin pedagojik ve manevi boyutlarıyla birlikte ele alınarak konunun yalnızca teorik bir bağlılık çerçevesinde değil, bireyin manevi dönüşümüne odaklanan çok katmanlı bir terbiye süreci olarak incelenmesidir. Klasik ve modern tasavvuf literatüründe bu ilişkiye dair çeşitli değerlendirmeler bulunmasına rağmen mürşidin bireyin ruhsal tekâmülü üzerindeki dönüştürücü etkisi çoğunlukla ihmal edilmiştir. Buna karşılık, Câmî’nin eserlerinde mürşid-mürîd ilişkisinin yalnızca şekilsel bir aidiyet değil, mürîdin kalbî dönüşümünü ve ruhsal olgunluğa erişimini mümkün kılan dinamik ve sürekli bir rehberlik süreci olduğu açıkça vurgulanmaktadır. Çalışmada yöntem olarak, Şeyh Ahmed Fethullah el-Câmî’nin özgün tasavvufi eserleri ile klasik ve modern dönem sûfî kaynaklarından elde edilen veriler temel alınmıştır. Kapsamlı bir literatür taraması gerçekleştirilmiş ve veriler, karşılaştırmalı ve analitik çözümleme yöntemleri kullanılarak sistematik biçimde değerlendirilmiştir. Analiz sürecinde özellikle mürşidin fonksiyonları, mürîdin teslimiyet anlayışı ve manevi terbiye süreci gibi temalar üzerinde durulmuştur. Klasik kaynaklarla modern yorumlar arasındaki benzerlik ve farklılıklar ortaya konmuş; mürşid-mürîd ilişkisinin tarihsel sürekliliği ile dönemsel değişimleri tespit edilmiştir. Sonuç olarak çalışma, Şeyh Ahmed Fethullah el-Câmî’nin tasavvufi eğitim anlayışında mürşidin bireysel dönüşümdeki merkezi rolünü somut biçimde ortaya koymakta ve tasavvufî eğitimin bireyin ruhsal potansiyelini keşfetme süreci olduğunu göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf , Eğitim , Mürşid , Mürîd , Şeyh Ahmed Fethullah el-Câmî.

The Murshid–Murid Bond in The Sufi Doctrine of Shaykh Ahmad Fathullah Al-Jami

Öz

This study analyzes the impact of the murshid–murid (spiritual guide–disciple) relationship, which holds a central position in Sheikh Ahmed Fethullah el-Câmî’s understanding of Sufi education, on the individual’s process of spiritual maturation. This relationship, thoroughly elaborated in el-Câmî’s works, is examined within a broad framework extending from the classical Sufi tradition to modern interpretations of Sufism. The primary aim of the study is to de-monstrate that the murshid-i kamil (perfect guide) is not merely an instructor conveying theoretical knowledge but an active authority in spiritual guidance, directing the murid’s inner development and spiritual discipline. In this context, the study seeks to explain why the murshid–murid relationship is considered an indispensable and central element in Sufi education, based on el-Câmî’s views and through comparative analyses with classical and modern sources. A key factor enhancing the significance of this research is its holistic approach, which considers both the pedagogical and spiritual dimensions of the murshid–murid relationship. Although various assessments of this relationship exist in both classical and modern Sufi literature, the transformative role of the murshid in the spiritual perfection of the individual has often been overlooked. In contrast, el-Câmî’s works emphasize that this relationship is not merely a formal or symbolic affiliation, but a dynamic and continuous process of guidance that facilitates the murid’s inner transformation and attainment of spiritual maturity. Methodologically, the study is based on primary data obtained from the original Sufi works of Sheikh Ahmed Fethullah el-Câmî, alongside classical and modern Sufi sources. A comprehensive literature review has been conducted, and the data have been evaluated using comparative and analytical methods. During the analysis process, particular focus has been placed on themes such as the functions of the murshid, the murid’s concept of submission, and the stages of spiritual training. Similarities and differences between classical sources and modern interpretations have been identified, revealing both the historical continuity and the contextual variations of the murshid–murid relationship. In conclusion, this study reveals the central role of the murshid in the individual’s spiritual transformation within el-Câmî’s understanding of Sufi education, demonstrating that Sufi training is essentially a process aimed at discovering and cultivating the individual’s spiritual potential.

Anahtar Kelimeler

Sufism , Education , Sheikh Ahmed Fethullah el-Câmî , Murid , Murshid.

Kaynakça

• Akbak, Muhammed Yusuf. “Yunus Emre Dîvânında Mürid-Mürşid İlişkisi”, Tokat İlmiyat Dergisi 10 (2022), 221-248.
• Ankaravî, İsmâîl Rusûhî b Ahmed. Minhâcü’l-Fukarâ, (Fakirlerin Yolu). haz. Saadettin Ekinci. İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.
• Câmî, Şeyh Ahmed Fethullah. ed-Dürerü’l-behiyye fî’l-vesâyâ’l-câmiyye, cem’: Ahmed Şerif Ne’san. Suriye: Mektebetü Darü’l-İrfan, 7. Basım, 2006.
• Câmî, Şeyh Ahmed Fethullah. Sevânihu kalbiyye. 2 Cilt. Suriye: Darü’l İrfan, 1. Basım, 2010.
• Can, Şefik. Konularına Göre Açıklamalı Mesnevi Tercümesi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2002.
• Cebeci̇oğlu, Ethem. “Prof. Nîcholson’un Kronolojik Esaslı Tasavvuf Tarifleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29/1-4 (01 Eylül 1987), 387-406.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. Ta’rifât. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Demirdaş, Öncel. “Ahmed Ziyâüddin Gümüşhanevî’ye Göre Mürid-Mürşid İlişkisinin Boyutları”. 1. Uluslararası Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî Sempozyumu. Gümüşhane: Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Gümüşhanevî, Ahmed Ziyâüddin. Câmi’u’l-Usûl. İstanbul: Pamuk, 1981.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru’s-Sadr, 1990.
• Karahisârî, Kâsım b. Mahmûd. İrşâdü’l-Mürîd İle’l-Murâd (Mirsâdü’l-İbâd Tercümesi), haz. A. Azmi Bilgin ve Fakirullah Yıldız. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2020.
• Kâşânî, İzzeddîn. Misbâhu’l-Hidâye ve Miftâhu’l-Kifâye, (Tasavvufun Ana Esasları), çev. Hakkı Uygur. İstanbul: Kurtuba Kitap, 2012.
• Kâşânî, Kemâlüddîn Abdürrezzâk b. Ebi’l-Ganâim Muhammed. Letaifu’l-a’lâm fî işarâtı ehli’l-ilhâm. Kahire: Mektebetü Segafeti’d- Diniyye, 2005.
• Konur, Himmet. “Mesnevî’de Mürîd-Mürşid İlişkisi”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 6/14 (2005), 3. Kuşeyrî, Ebü’l-Kāsım Zeynülislâm Abdülkerîm b. Hevâzin b. Abdilmelik. er-Risâle, (Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyri Risalesi), haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 8. Basım, 2016.
• Öngören, Reşat. “Şeyh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 39. TDV Yayınları, 2010.
• Rûmi, Eşrefoğlu. Müzekki’n-Nüfûs, haz. Abdullah Uçman. İstanbul: İnsan Yayınları, 2013.
• Sanır, Mehmet Hanefi. Şeyh Ahmed Fethullah El-Câmî’nin Hayatı, Eserleri ve Tasavvufi Görüşleri. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2025.
• Seccâdî, Seyyid Cafer. Tasavvuf ve İrfan Sözlüğü, çev.: Hakkı Uygur. İstanbul: 2007, ts.
• Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Alî b. Muhammed. el-Lüma‘, (İslâm Tasavvufu). trc. Hasan Kamil Yılmaz. İstanbul: Erkam Yayınları, 2016.
• Tehânevî, Muhammed Ali bin Ali. Keşşafi ıstılâhâti’l-fünun ve’l-’ulûm. Beyrut: Mektebetu Lübnan Nâşrûn, 1996. Uludağ, Süleyman. Tasavvufun Dili. İstanbul: Ensar Yayıncılık, 2016.