Orta Çağ Erzurum-Kafkasya Ticaret Yolları Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2022, Cilt: 1 Sayı: 1, 160 - 175, 30.06.2022

Bayram Arif Köse

Öz

Roma İmparatoru’na izafeten ilk olarak Theodosiopolis adı alan Erzurum’a Ermeniler Karin derken Müslümanlar Kālîkalâ adını vermişlerdir. Emevî hilafet ordusunun ve Abbâsîlerin Doğu Roma ve Ermeni güçlerine karşı seferler düzenlediği bu mühim ticaret ve kültür şehri, Selçuklularla birlikte hızla Türkleşmiştir. İslâm tarihi kroniklerinin yanı sıra İslâm coğrafyacılarının da eserlerinde geniş yer verdiği Erzurum, tarihi yollar üzerinde bulunan Anadolu’nun gözde şehirlerindendir. Anadolu ticaret yolları için bir kavşak noktası olmakla
birlikte Karadeniz limanlarıyla olan bağlantıları sayesinde kuzey bölgelerinden geçen güzergâhlarla Kafkasya ticareti için de önemli hale gelmiştir. Trabzon’dan Erzurum ve Tebriz’e uzanan bilindik güzergâhtan başka Heraklios’un Ermenistan ve Azerbaycan’a gitmek için kullandığı yol da Erzurum’dan geçmekteydi. Bu özelliğine vurgu yapan Müslüman müellifler Erzurum’u Kafkasya’dan Rum’a geçiş kavşağı olarak nitelemişlerdir. Bu çalışmada Selçukluların gelişine kadar gerek doğu-batı gerekse kuzey-güney güzergâhları üzerindeki Erzurum’un Kafkasya’yla bağlantısı ve Çoruh Vadisi boyunca uzanıp Yalnızçam (Arsian) Dağları üzerinden Kafkasya’ya uzanan yolların Erzurum için önemi incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Erzurum, Kafkasya, Aras, Artvin, Ticaret

Kaynakça

• Ab’ûl-Farac, Gregory (Bar Habraeus), Abû’l-Farac Tarihi, (Süryaniceden İng. çev. Ernast A. Wallis Budge), (Türkçeye çev. Ömer Riza Doğrul), C. 2, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
• Aktemur, A. Murat-Kukaracı, İ. Umut, “İspir Çevresinde Birkaç Ortaçağ Kalesi”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S. 11, 2010, s. 63-76.
• Aktemur, A. Murat-Kukaracı, İ. Umut, Kültür Varlıkları İle İspir, İspir Kaymakamlığı Kültür Yayınları, Erzurum 2004.
• Allen, W. E. D., "The March-Lands of Georgia”, The Geographical Journal, C. 74, 1929, s. 135-156.
• Arrıanus, Arrianus’un Karadeniz Seyahati, (çev. Murat Arslan), Ödin Yayıncılık, İstanbul 2005.
• Asolik, Açogh’ig de Daron (Asolik), Histoire Universelle Par Etienne Açogh’ig de Daron Traduite de I’armênien et Annotêe, Livre III, (neşr. E. Dulaurier), Paris 1883.
• Bedrosian, Robert, Armenia During the Seljuk and Mongol Periods, The Armenian People from Ancient to Modern Times, 1., New York 1997.
• Bedrosian, Robert, Georgian Chronicle Juansher’s Concise History of the Georgians, New York 1991.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ, Fütûhu’l-büldân (Ülkelerin Fetihleri), (trc. Mustafa Fayda), Siyer Yayınları, İstanbul 2013.
• Bijişkyan, P. Minas, Karadeniz Kıyıları Tarih ve Coğrafyası, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayınları, (trc. ve not. Hrand D. Andreasyan), İstanbul 1969.
• Bryer, Anthony-Winfield, David, The Byzantine Monuments and Topography of The Pontos. I., Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington 1985.
• Clavijo, Ruy Gonzales De, Timur Devrinde Kadis’ten Semerkand’a Seyahat, (çev. Ö. Rıza Doğrul), Köprü Kitapları, İstanbul 2016.
• Costantine Porphyrogenitus de Administrando Imperio, (Greek Text ed. GY. Moravcsik), (English trans. R. J. H. Jenkins), Washington 1967.
• Cramer, John Anthony, Geographical and Historical Description of Asia Minor, C. 2, Oxford 1832.
• Çiğdem, Süleyman, “Urartu Krallığı'nın Doğu Karadeniz İlişkilerinde Diauehi Ülkesinin Rolü”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 9, S. 1, Erzurum 2007, s. 81-97.
• Diakonoff, Igor M.-Ashkai, S. M., Geographical Names According ta Urartian Texts, Wiesbaden 1981.
• Ebü’l-Fidâ, İmâmüddîn İsmâil bin Muhammed bin Ömer, Takvîmü’l-Büldân, (neşr. M Reinaud), Paris 1840.
• Ghewond, Ghewond’s History, (trans. Robert Bedrosian), Sources of the Armenian Tradition, Long Branch, N. J., 2006.
• Grousset, René, Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, (çev. Sosi Dolanoğlu), Aras Yayıncılık, İstanbul 2006.
• Gürcistan Tarihi (Eski Çağlardan 1212 Yılında Kadar), (Gürcüceden çev. Marie F. Brosset, (çev. Hrand D. Andreasyan, not ve yayına haz. Erdoğan Merçil), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003.
• Hamevî, Şihâbüddîn Ebî Abdillâh Yâkūt bin Abdillâh er-Rûmî el-Bağdâdî, Mu’cemü’l-büldân, C. 1-5, Beyrut 1977.
• Herodotos, Tarih, (çev. Müntekim Ökmen), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2006.
• Hewsen, Robert H., Armenia: A Historical Atlas, The University of Chicago Press, London 2001.
• Hewsen, Robert H., The Geography of Ananias of Širak (ASXARHAC'OYC'), Wiesbaden 1992.
• Honigmann, Ernst, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, (çev. Fikret Işıltan), İstanbul 1970.
• Hudüdü1-A1em Minel-Meşrik İ1e1-Magrib, (neşr. Vladimir Minorsky), (çev. Abdullah Duman, Murat Ağan), Kitabevi, İstanbul 2008.
• İbn Havkal, Ebü’l-Kāsım en-Nasîbî, Kitâb-ı Sûretü’l-arz, (Primum ed. M. J. De Goeje), (ed. J. H. Kramers), Bibliotheca Geographorum Arabicorum C. 2, Leyden 1967.
• İbn Hurdâzbih, Ebû’l-Kâsım Ubeydullah b. Abdillâh, Kitâbü’l-Mesâlik ve’lmemâlik, (nşr. M. J. De Goeje), (Bibliotheca Geographorum Arabicorum C. VI), Leyden 1889.
• İbnü’l-Esîr, Ali b. Muhammed b. Abdilkerîm el-Cezerî eş-Şeybânî Ebu’l-Fida, el-Kâmil fi’t-Târîh, (İslâm Tarihi), C. 1-10, (trc. heyeti. Ahmet Ağırakça, Beşir Eryarsoy, Zülfikar Tüccar, Abdülkerim Özaydın, Yunus Apaydın, Abdullah Köşe), Ocak Yayıncılık, İstanbul 2016.
• İstahrî, Ebû İshâk İbrâhim b. Muhammed el-Fârisî, el-Mesâlik ve’l-memâlik, (tahk. Muhammed Câbir Abdulâl el-Hînî), 1961.
• Kaegi, Walter E., Bizans ve İlk İslâm Fetihleri, (çev. Mehmet Özay), Kaknüs Yayınları, İstanbul 2000.
• Kartlis Tskhovreba (History of Georgia), (trans. Dmitri Gamq’relidze, ed. Roin Met’reveli and Stephen Jones), Georgian National Academy of Sciences, Artanuji Publishing, Tbilisi 2014.
• Kırzıoğlu, Fahrettin, Kars Tarihi, İstanbul 1953.
• Kirakos Gandzakets’i’s, History of the Armenians, (trans. Robert Bedrosian), Sources of the Armenian Tradition, New York 1986.
• Konukçu, Enver, “Clavijo’nun Doğu Anadolu (Erzincan-Doğu Bayezid) Yolculuğu (1404-1405)” XI. Türk Tarihi Kongresi-II, Ankara 5-9 Eylül 1990, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1994, s. 795-803.
• Koyuncu, Mevlüt, “Müslüman Arapların İslâm’ın İlk Fetihleri Döneminde İrminiyye İle Olan Münasebetleri”, Tarihte Türkler ve Ermeniler (Ortaçağ), C. 2, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014, s. 9-20.
• Köroğlu, Kemalettin, “Urartu Krallığının Kuzeye Yayılımı ve Qulha Ülkesinin Tarihi Coğrafyası”, Belleten, C. LXIV, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000, s. 717-741.
• Köse, Bayram Arif, “İslamiyet Öncesi Dönem, İlk Müslüman ve Fetihleri ve Müslüman Hâkimiyetinde Artvin ve Çevresi”, Artvin Tarihi Araştırmaları-I, Kriter Yayınevi İstanbul 2019, s. 59-81.
• Köse, Bayram Arif, “Ortaçağda Trabzon Limanının Tarihse Coğrafyasının Siyasal ve Ekonomik Sonuçları”, Karadeniz İnceleme Dergisi, 22, 2017, s. 9-42.
• Ksenophon, Anabasis (Onbinlerin Dönüşü), (çev. Tanju Gökçöl), Sosyal Yayınlar, İstanbul 1998.
• Küçük, Cevdet, “Erzurum”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 11, TDV. Yayınları, Ankara 1995, s. 321-329.
• Lang, David Marshall, Eski Halk ve Ülkeler, Gürcüler, (çev. Neşenur Domaniç), İstanbul 1997.
• Manandian, H. A., The Trade and Cities of Armenia in Relation to Ancient World Trade, Erevan 1946, (trans. N. G. Garsoian), Lisbon 1965.
• Moses Khorenats’i, History of the Armenians, (trans. and Commentary. Robert W. Thomson), London 1980.
• Mutlu, Gülseren, “Eskiçağ’da Artvin”, Artvin Tarihi Araştırmaları-1, (ed. Nuri Yavuz), Kriter Yayınları, İstanbul 2019, s. 17-58.
• Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, (çev. Fikret Işıltan), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006.
• Palabıyık, M. Hanefi, “Klasik İslam Coğrafyacılarına Göre Erzurum”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S. 18, 2007, s. 127-162.
• Rubruk, W. V., Moğolların Büyük Hanına Seyahat 1253-1255, (çev. Ergin Ayan), Ayışığı Kitapları, İstanbul 2001.
• Samouel D’ani, Tables Chronologiques, (neşr. Marie F. Brosset), Collection D’Historiens Armeniens, S-Petersbourg, 1876.
• Sebeos, History, (trans. Robert Bedrosian), Sources of the Armenian Tradition, New York 1985.
• Sinclair, T. A., Eastern Turkey: An Architectural and Archaeological Survey, II, London 1989.
• Subaşı, Ömer, “Arap Akınlarına Kadar Artvin ve Çevresi”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 49, Erzurum 2013, s. 323-342.
• Subaşı, Ömer, “Arap Fethinden Selçuklu Hâkimiyetine Artvin”, Turkish Studies, S. 7/3, 2012, s. 2329-2351.
• Subaşı, Ömer, “Artvin ve Çevresinin Tarihi Coğrafyası”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S. 12, 2012, s. 9-24.
• Subaşı, Ömer, “Bizans İmparatorlarının Theodosiopolis ve Çevresindeki Faaliyetleri”, Turkish Studies, 5/3, 2010, s. 1827-1859.
• Subaşı, Ömer, “XI. Yüzyılda Tao-Klarceti Bölgesinde Türk Hakimiyeti”, Türkish Studies, 8/5, Bahar 2013, s. 705-731.
• Taşcı, Kemal, İspir ve Çevresinin Ortaçağ Tarihi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2008.
• Tellioğlu, İbrahim, Osmanlı Hâkimiyetine Kadar Doğu Karadeniz'de Türkler, Serander Yayınları, Trabzon 2007.
• Thomson, Robert W., Rewriting Causcasian History, The Medieval Armenian Adaptation of the Georgian Chronicle, The Orginal Georgian Texts and the Armenian Adaptation, Oxford 1996.
• Tihranî, Ebu Bekr-i, Kitab-ı Diyarbekriyye, (çev. Mürsel Öztürk), Ankara 2001.
• Togan, A. Zeki Velidi, “Azerbaycan”, İslam Ansiklopedisi, C. 2, Milli Eğitim Basımevi, 1979, s. 91-118.
• Turan, Osman, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2004.
• Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, İstanbul 1987.
• Vasiliev, A. Alexander, Bizans İmparatorluğu Tarihi, (çev. Tevabil Alkaç), Alfa Yayım, İstanbul 2016.
• Wakhoucht, Tsarevitch, Description Geographique de la Georgian, (trans. M. Brosset), S. Petersbourg 1842.