19. Yüzyılın Son Çeyreğinde Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin Demografik Yapısı

Yıl 2025, Cilt: 17 Sayı: 3, 579 - 613, 15.08.2025

Aydın Efe , Sıraç Aktürk

https://doi.org/10.9737/historystudies.1552219

Öz

Bu çalışmada, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde yaşayan muhtelif din ve milliyete mensup halkların 19. yüzyılın son çeyreğinde kimlerden oluştuğu hakkında istatistiki değerlendirmeler yapılmıştır. Ayrıca bölgeyi oluşturan şehirlerin mülki idâri statüleri ile bağlı idâri birimleri hakkında malûmat verilmiştir. Araştırmada istifade edilen kaynaklar, Osmanlı ülkesine 1880-1892 yılları arasında resmi gezi düzenleyen Vital Cuinet’in devletin resmi verilerinden faydalanarak hazırlamış olduğu “La Turquie D’Asie” adlı eseri, 1881/82 yılında başlanılan ve 1893 yılında tamamlanabilen genel nüfus sayımı sonuçları, arşiv belgeleri ve vilâyet salnâmelerinde kayıtlı nüfus verileri olmuştur. Bu çalışmada kullanılan en kapsamlı kaynak, Vital Cuinet’in adı geçen eseri olup burada verilen malûmat, araştırma dönemini kapsayan genel nüfus sayımı sonuçları, vilâyet salnâmeleri ve arşiv belgelerinde verilen nüfus verileriyle karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, , Güneydoğu Anadolu Bölgesi , Vital Cuinet , Demografi

Demographic Structure of the Southeastern Anatolia Region in the Last Quarter of the 19th Century

Öz

In this study, statistical evaluations were made about the people of various religions and nationalities living in the Southeastern Anatolia Region in the last quarter of the 19th century. In addition, information was provided about the administrative status of the cities that constituted the region and their related administrative units. The sources used in the research were the study titled “La Turquie D’Asie” prepared by Vital Cuinet, who organized an official trip to the Ottoman country between 1880-1892, using the official data of the state, the general census results that started in 1881/82 and were completed in 1893, and the population data recorded in archive documents and provincial yearbooks. The most comprehensive source used in this study is Vital Cuinet’s aforementioned study, and the information provided here was evaluated comparatively with the general census results covering the research period, provincial yearbooks and the population data given in archive documents.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State , Southeastern Anatolia Region , Vital Cuinet , Demographi

Kaynakça

• 1. Arşiv Belgeleri
• BOA. DH.MKT. (Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı).
• BOA. DH.ŞFR. (Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi Evrakı).
• BOA. Y.PRK.AZN. (Yıldız Perakende Adliye ve Mezahib Nezareti Evrakı).
• BOA. Y.PRK.TKM. (Yıldız Perakende Tahrirat-ı Ecnebiyye ve Mabeyn Mütercimliği Evrakı).
• BOA. Y.PRK.DH. (Yıldız Perakende Dahiliye Nezareti Evrakı).
• BOA. Y.PRK.UM. (Yıldız Perakende Umumi Evrakı).
• BOA. A.MKT.MHM. (Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı).
• Salnâme-i Vilâyet-i Haleb: h.1306, h.1307, h.1308, h.1309, h. 1310, h.1312, h.1313, h.1314, h.1315, h.1316, h.1317, h1318. Salnâme-i Vilâyet-i Diyarbakır: h.1293, h.1294, h.1300, h.1301, h.1308, h.1318.
• Salnâme-i Vilâyet-i Ma’mûretü’l-aziz: h.1301, h.1302, h.1305, h.1307.
• 2. Araştırma, İnceleme ve Telif Eserler
• Atam, Şenay. “Vital Cuinet’e Göre XIX. Yüzyıl Sonlarında Balıkesir’in İdari, Demografik ve Sosya-Ekonomik Yapısı.” Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 18, no. 4 (2020): 369-392. https://doi. org/ 10. 18026/cbayarsos.669200
• Albayrak, Kadir. “Keldaniler,” İslam Ansiklopedisi Cilt 25. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2022, 207-210.
• Bozan, Metin. “XVI. Asırda Yezidiler(êzidîler)’in Dinî Statüsü Hakkındaki Tartışmalara Dair İki Belge: Mevlânâ Sâlih el-Kürdî’nin Bir Fetvası İle Mevlânâ Muhammed Berkal‘î’nin Ta’liki.” e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 12, no. 2 (2020): 224-253. https://doi. Org/10. 26791/sarkiat.685291.
• Candeğer, Ümmügülsüm. “Cuinet’e Göre Cebel-i Bereket Sancağı.” Osmaniye Araştırmaları II, Editör Ümmügülsüm Candeğer ve Huriye Emen, 21-31. Ankara: Gazi Kitabevi, 2021.
• Çakır, Yunus Emre. “İstanbul’da Demografi ve Göç 1840-1842; İstanbul’un Aylık Nüfus Raporları Üzerine Bir Analiz Denemesi”. Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, no. 15 (2022): 243-68. https://doi.org/10.32739/uskudarsbd.8.15.113
• Çoban, Bekir Zakir, “Doğu Kiliseleri ve Monofizitizm,” Milel ve Nihal Dergisi 10, no. 2 (2013): 13-27.
• Çoruh, Haydar. “Melkit Patrikliğinin Kuruluşu ve Osmanlı Devleti, Papalık ve Fransa ile İlişkileri (1853-1919).” Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, no. 39 (2018): 83-126.
• Diyanet İslam Ansiklopedisi. “Kıptiler,” İslam Ansiklopedisi Cilt 25. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2022, 423-425. Firdevsoğlu, İsmail. “Adıyaman Yöresi Aşiretleri.” Yüksek lisans tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, 2013.
• Güven, Melek Sarı. “Vital Cuinet’e Göre 19. Yüzyılın Son Çeyreğinde Kastamonu Vilayeti’nde Ulaşım ve Ticaret.” Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi no. 35 (2020): 67-85.
• Köçer, Mehmet, Murat Babuçoğlu, Cengiz Eroğlu, Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Mamuratülaziz (1869-1907), Ankara: Aydan Yayıncılık, 2009.
• Karpat, Kemal H. Osmanlı Nüfusu (1830-1914), Demografik ve Sosyal Özellikleri. Çeviren Bahar Tırnakçı, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003.
• Kartal, Kazım, Aziz Altı. “19. Yüzyılın Ortalarında Vergi Kayıtlarına Göre Nevrekop ve Razlık Kıptileri.” Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi no. 36 (2020): 490-516. https://doi.org /10.14520/adyusbd .716379.
• Okur, Mehmet. “Osmanlı Devleti’nin Son Yüzyılında Karadeniz Bölgesi’nde Türk, Rum ve Ermeni Nüfusu.” Tarihte Türkler ve Ermeniler (Ermeni Nüfusu ve Kilisesi: Misyonerlik), Editör Mehmet Metin Hülagü, Musa Şaşmaz, İbrahim Ethem Atnur, Taha Niyazi Karaca, Mustafa Çolak, Recep Karacakaya, 1-33. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Üzüm, İlyas. “Kızılbaş,” İslam Ansiklopedisi Cilt 25. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2022, 546-557.
• Pamuk, Bilgehan. “Kilis Şehri’nin Demografik Yapılanması Üzerine Bazı Görüşler (16-20. Yüzyıllar).” Yedi Aralık Sosyal Araştırmalar Dergisi (YASAD), 2, no.1 (2023): 31-48.
• Sümer, Faruk. “Türkmenler,” İslam Ansiklopedisi Cilt 41. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2012 41:610.
• Sezen, Tahir. Osmanlı Yer Adları. Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2017.
• Tellioğlu, İbrahim. “Vital Cuinet’e Göre Karadeniz Bölgesinin Nüfusu.” Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, no. 3 (1998): 95-102.
• Töreli, Türkmen. “Düyun-u Umumiye Genel Sekreteri Vital Cuinet’in 1891’de Malatya Sancağı Üzerine Tespitleri.” Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 22, no. 2 (2020): 763-774. DOI:10.16953/ deusosbil.728598.
• Vital Cuinet. La Turquie D’asie Géographie, Administrative, Statistique, Descriptive et Raisonnée de Cha que Province de L’Asie-Mineure. Editör Ernest Leroux, Paris: 1891.
• Yüksel, Hasan. “Osmanlı’da Modern Anlamda Yapılan İlk Nüfus Sayımına Göre Divriği’nin Demografik Yapısı.” Nüfusbilim Dergisi/Turkish Journal of Population Studies 28, no. 1 (2006): 73-89.
• 3. İnternet Kaynakları
• https://nisanyanmap.com/?yer=802&haritasi=g%C3%B6lba%C4%9F%C4%B1 (erişim.05.06.2024).
• https://www.dhmi.gov.tr/Sayfalar/Havalimani/Sirnak/SehirTarihcesi.aspx (erişim: 10.09.2024).
• http://www.besiri.gov.tr/mahalle-ve-koyler (erişim: 12.01.2024).
• https://nisanyanmap.com/?y=&t=Yanarsu&u=1&ua=0 (erişim: 03.02.2024).