Timurlularda İdarî ve Askerî Bir Görevli: Pervaneçi

Yıl 2025, Cilt: 17 Sayı: 3, 727 - 742, 15.08.2025

Muhammed Emin Koçak

https://doi.org/10.9737/historystudies.1611321

Öz

Pervaneçi ünvanlı görevliler tarihte çeşitli Türk devletlerinde görülmektedir. Karakoyunlular, Akkoyunlular, Şeybani Özbek Hanlığı ve Buhara Hanlığı bu devletlerden bazılarıdır. Timur tarafından Türkistan’da kurulan Timurlularda da pervaneçi makamına sahip devlet adamları bulunmakta olup Timur’dan, son hükümdar Sultan Hüseyin Baykara’ya kadar pervaneçi mansıbına sahip görevlilere rastlanır. Timurlularda pervaneçilerin nüfuz ve etkinlikleri dönemsel olarak büyük farklılıklar göstermektedir. Pervaneçiler, erken dönem Timurlu tarihinde daha çok askerî faaliyetlerde yer alırken geç dönem Timurlularda idarî ve mali teşkilatta ön plana çıkmışlardır. Onlar, Timurlu ordusunda en üst düzey makamlara getirilmiş, meydan savaşları, imar faaliyetleri, kale ve şehir kuşatmalarında görev almıştır. İdari teşkilatta ise emîr, vezir ve sadır makamlarına atanarak bürokraside büyük güç elde etmiştir. Pervaneçi mevkiinde bulunan bir kimsenin temel özelliği hükümdarın en yakınları arasında yer almasıdır. Bu çalışmada pervaneçilerin kimler olduğu, hangi özellikleri taşıdıkları, Timurlu askerî ve idarî teşkilatındaki görevleri ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Timurlu Askerî Tarihi , Pervane , Timurlularda İdarî Teşkilat , Abdullah Pervaneçi , Hâce Mecdeddin Muhammed.

An Administrative and Military Officer in the Timurids: Parwanachi

Öz

Officials with the title of parwanachi existed in various Turkish states in history. Qarakoyunid, Aqqoyunid, Shaybanid Uzbek Khanate and Bukhara Khanate were some of these states. The Timurids, who were founded by Timur in Turkestan, also had statesmen with the title of parwanachi, and there were people who had the title of parwanachi from Timur to the last ruler, Sultan Husain Bayqara. The influence and effectiveness of the parwanachi in the Timurids varied greatly from time to time. In the early Timurid history, parwanachis were mostly involved in military activities, while in the late Timurids, they were at the forefront of the administrative and fiscal organization. Parwanachis were appointed to the highest positions in the Timurid army. They took part in pitched battles, construction activities and sieges of castles and cities. In the administrative organization, they gained great power in the bureaucracy by being appointed to the positions of amir, vizier and sadr. The main characteristic of a person in the position of parwanachi was that he was among the closest relatives of the ruler. This study, investigated who the parwanachis were, what characteristics they had, and their duties in the Timurid military and administrative organization.

Anahtar Kelimeler

Timurid Military History , Parwana , Administrative Organization of the Timurids , Abdullah Parwanachi , Khowaja Majdal-Din Mohammed.

Kaynakça

• Abdürrezzak-ı Semerkandî. Matla’-ı Sadeyn ve Mecma’-ı Bahreyn. 2/I, 2/II Cilt. Yayımlayan Abdülhüseyn-i Nevâî. Tahran: Pejûhişgâh-ı Ulum-i İnsanı ve Muta’alat-ı Ferhengi, 1383 h.ş.
• Ahmed b. Hüseyin b. Ali-i Kâtib. Târih-i Cedid-i Yezd. Yayımlayan İrec Afşar. Tahran: Bahman Matbaası, 2537 ş.y.
• Ca’feri b. Muhammed el-Hüseynî. Târîh-i Kebîr (Tevârih-i Enbiyâ ve Mülûk). Çeviren İsmail Aka, Ankara: TTK Yayınları, 2011.
• Devletşâh Semerkandî, Devletşâh Tezkiresi (Tezkire-i Devletşâh), 3. Cilt. Çeviren Necati Lugal. İstanbul: Kervan Yayıncılık, 1977.
• Ebu Bekr-i Tihranî. Kitab-ı Diyarbekriyye. Çeviren Mürsel Öztürk. Ankara: TTK Yayınları, 2014.
• Fasih-i Hâfî, Mücmel-i Fasihî. 3. Cilt. Yayımlayan Mahmud Ferruh. Meşhed: Kitabfuruş-i Bastan 1339 h.ş.
• Gıyâseddin Ali-i Yezdî. Saâdetnâme ya Ruznâme-i Gazavât-ı Hindustan. Yayımlayan İrec Afşar. Tahran: Miras-ı Mektub, 1379 h.ş.
• Hâfız-ı Ebrû. Zübdetü’t- Tevârih-i Baysungurî. 3. Cilt. Yayımlayan Seyyid Kemal Hac Seyyid Cevâdî. Tahran: İntişarat-ı Esatir, 1395 h.ş.
• Hasan b. Taceddin-i Yezdî. Camiü’t- Tevârih-i Hasanî. Yayımlayan Hüseyin Müderrisî-yi Tabatabaî & İreç Afşar. Karachi: University of Karachi 1987.
• Hasan-ı Rumlu. Ahsenü’t-Tevârîh. Çeviren Mürsel Öztürk. Ankara: TTK Yayınları, 2006.
• Hondmir. Düsturü’l-Vüzerâ. Yayımlayan Said Nefisî. Tahran: İkbal Matbaası,2535 ş.y.,
• Hondmir. Habibü’s-Siyer fî Ahbâr-ı Efrâd-ı Beşer. 3-4. Cilt. Yayımlayan Muhammed Debir Siyâkî. Tahran: Hayyam Yayınları, 1380 h.ş.
• İbn Arabşah. Acâibu’l Makdûr fi Nevâib-i Tîmûr. Çeviren D. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2012.
• Mirhond. Ravzâtü’s-Safa fi Sîreti’l-Enbiyâ ve’l-Mülük ve’l-Hülefâ. 11. Cilt. Yayımlayan Cemşîd Keyânfer. Tahran: İntişarat-ı Esatir, 1385 h.ş.
• Muideddin Muhammed Zemçî-i İsfizârî. Münşeat-ı İsfizârî. Yayımlayan Seyyid Emir Cihadi Hüseyni. Tahran: Kütüphane, Müze ve Merkez-i Esnad-e Meclisi Şuray-i İslami, 1398 h.ş.
• Muideddin Muhammed Zemçî-i İsfizârî. Ravzât’l-Cennât fi Evsâf-ı Medineti Herat. 2. Cilt. Yayımlayan Seyyid Muhammed Kâzım İmam. Tahran: Dânişgâh-ı Tahran, 1388 h.ş.
• Muizzü’l-Ensâb. Bibliothèque Nationale Paris Persian 67.
• Nizâmeddin-i Şâmî. Zafernâme. Yayımlayan Penahî Simnânî. Tahran: İntişarat-ı Bamdad, 1363 h.ş.
• Şerefeddin Ali-i Yezdî. Zafernâme. 1. Cilt. Yayımlayan Abdül Hüseyin Nevayi & Seyyid Mir Muhammed Sadık. Tahran: Kütüphane-i Meclis-i Şura-i İslami, 1387 h.ş.
• Tacü’s-Selmânî. Tarihnâme. Çeviren İsmail Aka. Ankara: TTK Yayınları, 1999.
• Zahirüddin Muhammed Babür. Baburnâme, (Babur’un Hatıratı), 3-4. Cilt. Çeviren Reşit Rahmeti Arat. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2000.
• 2. Araştırma ve İnceleme Eserler
• Aka, İsmail. Mirza Şahruh ve Zamanı. Ankara: TTK Yayınları, 1994.
• Aka, İsmail. Timur ve Devleti. Ankara: TTK Yayınları 2014.
• Alan, Hayrunnisa. “Muizzü’l-Ensâb’ın Timurlu Teşkilât Tarihi Bakımından Değeri”. Belleten 78, no. 282, (2014): 527-549.
• Alan, Hayrunnisa. Bozkırdan Cennet Bahçesine Timurlular (1360-1506). İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2015.
• Ando, Shiro. Timuridische Emire nach dem Muʿizz al-ansāb. Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1992.
• Barthold, V. V. Uluğ Beg ve Zamanı. Çeviren İsmail Aka. Ankara: TTK Yayınları, 2015.
• Develioğlu, Ferit. Osmanlı Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi, 2015.
• Donuk, Abdülkadir. Eski Türk Devletlerinde İdarî ve Askerî Unvan ve Terimler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1988.
• Hacıgökmen, Mehmet Ali. “Selçuklu Hükümet Mekanizmasında Pervâne ve Pervânelik Görevinin Kökenine Dair”. Selçuklu Tarihi ve Tarihçiliğinin Temel Meseleleri içinde, Editör. M. A. Hacıgökmen vd., 229-240. Konya: Selçuklu Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2019.
• Kaymaz, Nejat. Pervâne Mu‘înü’d-dîn Süleyman. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, 1970. Kesik, Muharrem. “Pervâne”. Diyanet İslâm Ansiklopedisi Cilt 34. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007, 244.
• Koçak, Muhammed Emin, “Siyasi ve Sosyal Hayatta Etkin Bir Güç: Timurlu Hanedan Kadınları”. Yüksek Lisans tezi. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, 2020.
• Koçak, Muhammed Emin. “Başkomutanlar: Timurlu Ordusunda Emîrü’l-Ümerâ Ünvanına Giriş”. Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi 20, (2024): 43-58.
• Koçak, Muhammed Emin. “Timurlularda Ordu ve Askerî Organizasyon (1370-1447)”. Doktora tezi. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, 2024.
• Macit, Abdulkadir. Şeybânî Özbek Hanlığı (Siyasî, İdarî, Askerî ve İktisadî Yapı). Ankara: Nobel Yayıncılık, 2016.
• Macit, Ensar. “Timurlularda Aristokrat bir Türkmen Emir: Celaleddin Firuzşah”. Turcology Research 73, (2022): 107-115.
• Manz, Beatrice Forbes. Timurlenk (Bozkırların Son Göçebe Fatihi). Çeviren Zuhal Bilgin. İstanbul: Kronik Kitap, 2017.
• Mîr Caferî, Hüseyin. Târîh-i Timurîyân ve Türkmânân. İsfahan: İntişarat-ı Dânişgâh-ı İsfahan, 1375 h.ş.
• Rejepova, Arazgul. “Sultan Hüseyin Baykara Dönemi Derviş Ali İsyanı”, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi 5, no. 10, (2023): 537-546.
• Sabbağ, Abbas. “Mîrâhur”. Diyanet İslâm Ansiklopedisi Cilt 30. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020, 141.
• Subtelny Maria Eva, Timurids in Transition (Turko-Persian Politics and Acculturation in Medieval Iran). Leiden: Brill, 2007.
• Subtelny, Maria Eva. “Centralizing Reform and Its Opponents in the Late Timurid Period”. Iranian Studies 21, no.1-2, (1988): 123-151.
• Sümer, Faruk. “Karakoyunlular”. Diyanet İslâm Ansiklopedisi Cilt 24. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001, 434-438.
• Şahin, Mustafa. “Bir Sultan, Bir Acı Aşk Hikâyesi”. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 23, (2020): 343-380.
• Şahin, Mustafa. “Ortaçağda Bir Yolsuzluk Soruşturması Örneği”, İstanbul Üniversitesi XI. Milli Türkoloji Kongresi 11-13 Kasım 2014, 439-456. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2015.
• Taşkıran, Hasan. “Timurlu Devlet Adamlarından Emîr Şah Melik”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 12, no.3, (2020): 518-535.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti Teşkilâtında Medhal. Ankara: TTK Yayınları, 1988.
• Ükten, Selim Serkan, Buhara Hanlığı’nın Askerî Teşkilâtı (1500-1868). Ankara: TTK Yayınları, 2018.
• Vladimirtsov, B. Y. Moğolların İçtimaî Teşkilâtı (Moğol Göçebe Feodalizmi). Çev. Abdülkadir İnan. Ankara: TK Yayınları, 1995.
• Yağlı, Ali Rıza. “Timurlu Devleti’nde Vezîrler ve Vezîrlik Kurumu.” Doktora tezi. Ankara Üniversitesi, 2014
• Yüksel, Musa Şamil. “Timurlu Devlet Yapısı”. Afyonkarahisar I. Türk Tarihi Sempozyumu Türklerde Devlet içinde., Editör. Hayrunnisa Alan vd., 159-186. İstanbul: Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 2018.
• Yüksel, Musa Şamil. Timurlularda Din ve Devlet İlişkisi. Ankara: TTK Yayınları, 2009.