Muhaddislerin İlmî Yaklaşımlardaki Sorunlara Sünnetten Çözüm Getirmeleri –Sünenü’d-Dârimî Mukaddimesi Örneği–
Öz
Hicrî III. asrın büyük muhaddislerinden Dârimî (ö. 255/869), Sünen adlı eserine genişçe bir mukaddime yazmıştır. Mukaddime Bölümü’nde, ahkâm dışındaki konulara temas etmiş, nü-büvvet konusunu, sünnetin konumunu, fetva vermede dikkat edilecek hususları ve ilme dair meseleleri merfû, mevkuf ve maktu hadîslerle işlemiştir. Dârimî’nin, kitabının muhtevası dı-şındaki mevzulara yer vermesi aslında diğer muhaddislerin de uyguladığı bir yöntemdir. Şöyle ki muhaddisler, amelî açıdan çözülmesi gereken bir mesele olduğunda sünnetle çözme yoluna gitmişlerdir, naslara aykırı fikrî akımlar çıktığında sünnetten deliller getirerek yanlı-şı tashîh etmişlerdir, ilmî usûllerden uzaklaşıldığında da yine sünnetle yol göstermişlerdir. Olumsuz yaklaşımlara dikkat çekmek için müstakil eserler kaleme almışlar ya da eserlerinde bölümler, başlıklar oluşturarak konunun önemi göstermişler ve sünnetin gözardı edilmiş esas ve uygulamalarını hatırlatmışlardır. Mukaddime’deki konulara bakıldığında Dârimî, kendi döneminde nübüvvet tasavvurunda ve sünnetin konumunu takdir etmekte kusurlar görmüş olmalıdır. Fetva verirken usûlden uzaklaşıldığı ve ilim adamlarının tutumlarının da arzu edilen çizgide olmadığı anlaşılmaktadır. Şunu da ifade etmek gerekir ki Mukaddime’deki mevzular doğrudan ilim adamlarını ve ilim yolunda ilerleyenleri ilgilendirmekte, meselelerin çözümü için onlara yol göstermektedir. Bu yazıda, Dârimî’nin Mukaddimesi’nin muhtevası anlatılacak ve muhteva değerlendirmesinde bulunulacaktır. Dârimî’nin bahsi geçen mevzu-lardaki bakış açısı tespit edilmeye çalışılacaktır. Dârimî’nin sünneti merkeze alan yaklaşımını daha iyi değerlendirebilmek için nübüvvete dair mevzular tetkik dışı bırakılmıştır. Yazının bir başka hedefi, Dârimî örneğinden hareketle muhaddislerin ilmî usûller gösterdiğini ortaya koymaktır. Zira Mukaddime’de sünnetin, her konuda esas alınması gerektiğine dikkat çekil-miş, sünnetin konumuna, önemine, sünnete duyulan ihtiyaca yer verilmiştir. Sünnetin ilmî yöntemler belirlemede de rehber olduğu, hadîslerden deliller getirilerek gösterilmiştir. Özel-likle nasları doğru anlamada ilmî usûllere uymanın, anlama faaliyetinde öncelikle âyetlere ve hadîslere müracaat etmenin önemi üzerinde durulmuştur. Yazıdaki değerlendirmeler sırasında, genellikle Dârimî’nin Mukaddime’deki sıralamasına riayet edilmiş ve birbirine ya-kın mevzular olsa da hiçbir bâb, yazının dışında bırakılmamıştır.
Kaynakça
- Ahmed b. Hanbel, Ahmed b. Muhammed b. Hanbel. Müsned, I-VI, Beyrut, ts.
- Akyüz, Ali. “İmam Buhârî’nin Yabancı Tesirlere Karşı Tavrı ve Bunun Eserlerine Yansıması”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sy. 11, s. 161-176, İstanbul, 2003.
- Aydemir, Selahattin. İmam Dârimî, İstanbul, 2023.
- Aydın, Arafat. Dârimî’nin Peygamber Anlayışı (Sünen’inin Mukaddimesi Çerçevesinde), (yayınlanmamış yüksek lisans tezi, 2008), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Aydınlı, Abdullah. “Dârimî” DİA, VIII, 494-495.
- Aydınlı, Abdullah. “es-Sünen” DİA, XXXVIII, 142-143.
- Aydınlı, Abdullah. Sünen-i Dârimî (Tercüme edenin girişi), I-VI, İstanbul, 1994.
- el-Beğavî, el-Hüseyn b. Mes’ûd el-Ferra. Şerhu’s-Sünne, I-XVI, Dımaşk, 1390-1400/1970-1980.
- Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-sahîh, I-VIII, (İstanbul, 1315’den ofset.)
- Dârimî, Abdullah b. Abdurrahman. Sünen, I-II, Dımaşk 1412/1991.
- Ebû Dâvûd. Süleyman b. Eş’as. Sünen, I-II, Mısır, 1371/1952.
- İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân. es-Sikât, I-IX, Haydarâbad, 1393/1974.
- Kiraz, Zafer. Hadis Tarihinde Mukaddime Geleneği (Sünen-i Dârimî Örneği), (yayınlanmamış yüksek lisans tezi, 2014), Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Özşenel, Mehmet. İlk Dönem Hadis-Rey Tartışmaları Şeybânî Örneği, İstanbul, 2022.
- Sarı, Dursun. Maveraünnehir Bölgesinde Hadis Çalışmaları (Hicri İlk Üç Asır), (yayınlanmamış doktora tezi, 2019), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Sehâvî, Muhammed b. Abdurrahman. Fethu’l-muğîs Şerhu Elfiyeti’l-hadîs, I-III, Lübnan, 1403.
- Şahyar, Ayşe Esra. Sahîh-i Buhârî: Kitap Adları ve Muhteva Tahlili, İstanbul, 2023.
- Uraler, Aynur. Sünnete Uymanın Önündeki Engeller, İstanbul, 2017.
- Uraler, Aynur. Sahâbe Uygulaması Olarak Sünnete Bağlılık, İstanbul, 2021.
- Uraler, Aynur. “Buhârî’nin el-Câmiu’s-sahih’i Bağlamında İlim Ehlinin Evsafına Dair Bazı Mülahazalar”, Hadis Tetkikleri Dergisi, XIX, 1, s. 7-28, İstanbul, 2021.
- Uysal, Şule Yüksel. “İlim Bölümleri Üzerinden Dârimî ve Buhârî’nin İlim Anlayışını Okumak”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 54, Haziran, s. 25-48, 2023.
- Yıldırım, Ahmet. Dârimî, Ankara, 2023.
- Yorulmaz, Nilüfer Kalkan. Doğuda Râvî ve İsnâd (Hicrî İlk Üç Asırda Semerkant), İstanbul, 2023.
- Zehebî, Muhammed b. Ahmed, Siyeru A’lâmi’n-nübelâ, I-XXV, Beyrut, 1405.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Hadis |
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 30 Haziran 2024 |
| Gönderilme Tarihi | 12 Mayıs 2024 |
| Kabul Tarihi | 15 Mayıs 2024 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2024 Cilt: 22 Sayı: 1 |
Kaynak Göster
Her düşünce ve tasavvur, kendi iç bütünlüğü içerisinde bir ilim telâkkîsine sahiptir. İslâmî ilim geleneği de kendi bütünlüğü içerisinde bu telâkkîyi önce inşâ sonra ikmâl etmiştir. Hayatın tabi akışı içerisinde ihtiyaçlar zuhûr ettikçe önce ilmî geleneğinin alt yapısını teşkil edecek ve istidlâle medâr olacak davranış ve deliller cem‘ ve tasnif edilmiş, sonra bunlar konularına göre taksime tabi tutulmuştur. İslâmî ilimlerin teşekkülünün ilk merhalesini teşkil eden cem‘ dönemi diyebileceğimiz bu sürecin ardından yeni bir telif sürecine intikâl edilmiştir.
İlim dallarının birbirinden ayrışmaya başladığı, konularının kendine haslığı göz önünde bulundurularak hususî eserlerde toplanmaya başlandığı birkaç yüzyıl devam eden bir sürecin ardından, özellikle farklı medeniyetlere ve dinlere mensup kişilerin Müslüman olmaları ile birlikte, onların sahip olduğu birikim ile İslâmî ilimlerin her birinin sahip olduğu kazanımlar mezcedilmeye başlandı. Dolayısıyla tasnif dönemi diyebileceğimiz bu süreci ikinci bir adım, imtizâcın hâsıl ettiği müktesebâtı ise tefekküre doğru atılan ilk adım olarak değerlendirmek mümkündür.
İlim dallarının, malumâta dayalı inşâdan tefekküre dayalı tasavvura geçişinde söz konusu ara merhale çok önemli bir tesir icra etmiştir. Bugün İslâmî düşüncenin tefekkür temellerinin sağlamlaştırıldığı merhale ve her türlü adımın atıldığ süreç ‘öteki ile karşılaşmanın kazanımlarının’ bize ait tasavvura uygun bir dönüşüme tabi tutulmasından sonra kurgulanmıştır. Öteki ile karşılaşma dönemi diyebileceğimiz bu merhalede mevcut kazanımları edinip üstlenmek, bir ilmi ilim yapan cihet-i vahdesini tespit, konu ve mesâilindeki farklılaşma dolayısıyla yeni ilim dallarının teşekkülü ve küllî tefekkür geleneğinin vazgeçilmez bir parçası olması şeklinde tezâhür etmiştir.
Tefekkür geleneğimizin içinde yer alan ilim ehlinin, bu küllî tasavvuru idrâk etmesi ve tasavvuru teşkil eden bir duruşa sahip olması, mensuplarından söz konusu tasavvuru üstlenecek insanları/ilim ehlini yetiştirmesine bağlıdır. Bu da, içinde doğulan tasavvurun, hâli hazırda ve gelecekte üstlenilip sürdürülmesi için atılması gereken doğru adımları tespit ve tatbik ile mümkündür.
Geleceği kurgulayacak ilim ehlinin, içinden geldiği toplumdan edindiği ortalama müktesebâtla yetinmeksizin, tedrîs ve ta‘lîm sürecinde işaret edilen ilim dallarından her birinin ‘içselleştirerek’ elde edilmesi umulan kazanımlarını ikmâl etmesi gerekir. Dil, mantık ve irfân birlikteliğinin hâsıl ettiği usûlün kazanımlarının özümsemesi, kendisinde bir küllî tasavvur ve duruşun zâtında vücut bulması bize ait tasavvurun hâsıl olmasının vazgeçilmez yoludur.
Bütünüyle Batı esaslı eğitim-öğretim değerler manzûmesinin kurgulayıp kontrol ettiği dinî eğitim; her şeyden önce bize ait tasavvuru terk etmeyi öncelemiş, ikinci olarak bidâyetten itibaren tedrîs sürecini izleyip kâmil manada içselleştirerek bir tasavvur oluşumunu imkânsız hâle getirmiştir. Bugün, gerek yaygın gerekse örgün din tasavvurunun teşekkülünü sağlayan diyanet, ilâhiyat ve kendine ait tasavvuru keşfedip sürdürememiş medrese-dergâh camiası, farkında olmadan Batı değerler manzûmesi üzerinden ve müsaade edilen sınırlar içerisinde kalan bir tasavvur üretmektedir. Üretilen ‘yeni tasavvurun’ i‘tikâdî, amelî ve zihnî anlamda ilim geleneğimize aykırı bir mahiyet arz etmesi, ötekine ait değerleri destekleyici vasfından kaynaklanmaktadır.
İşaret edilen hususların farkında olarak yayın faaliyetlerini sürdüren Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) aracılığı ile kendi duruşumuzu ve müşterek tasavvurumuzu keşfe gayret gösteren arayışlara imkân sunmayı önemsiyoruz. Bir başka deyişle, tereddüt ve sapmaların farkına vararak seyrimize devam etmenin mutlak ihtiyacımız olduğunun idrâki içerisindeyiz. Dolayısıyla aklî, kalbî ve zihnî tekâmülü hâsıl eden usûl tasavvurumuzun öncelenmesi, malûmâtın bu tasavvura göre yorumlanması gerektiğini müdrikiz.
Yayın hayatımızın ikinci yirmi yılı içerisinde, faaliyetlerimizi kesintisiz sürdürerek geride bıraktığımız yirmi iki yılın ardından, Hadis Tetkikleri Dergisi’nin bu sayısında; hadis ilimlerinin muhtelif alanlarında ilmî, irfânî ve nazarî alanlara ta‘alluk eden ilginizi çekecek tetkiklere yer verdik. Araştırmacı ve akademisyenlerimizin müktesebâtını yansıtan tetkikler, araştırma notları, bilimsel etkinlik ve kitap tanıtımları bu sayımızda sizlerin ilgisine arz ettiğimiz içeriğimizdir.
Makaleleriniz ve araştırmalarınızla sağladığınız destekleriniz sayesinde muhteviyâtı daha da zenginleşecek olan Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) kendini keşif gayreti içerisinde olan ilim ehlince bize iletilen her türlü talebe açık olup bütün imkânlarımızı kullanarak talepte bulunanları desteklemeye çalışacağımızın bilinmesini isteriz.
Geride bıraktığımız kesintisiz yirmi iki yıl ve kırk üç sayı boyunca Hadis Tetkikleri Dergisi’ne (HTD) destek olan, sahip çıkan, bizleri cesaretlendiren, yazılarıyla bizi onurlandıran bütün hoca ve kardeşlerimize şükranlarımızı sunarken bundan sonra da HTD’nin imkânlarının, araştırmacılarımızın hizmetinde olduğunu te’yîden ifade istiyoruz.
Gelecek sayılarımızda görüşmek dileğiyle...
Saygılarımızla...
İbrahim HATİBOĞLU