Araştırma Makalesi
BibTex RIS Kaynak Göster

Rivâyet Farklılıklarının Oluşumunda Hoca Tutumunun Etkisi –ez-Zührî Örneği–

Yıl 2024, Cilt: 22 Sayı: 1, 55 - 72, 30.06.2024

Öz

Hadis rivâyetinde talebenin ezber kabiliyeti, imla kurallarına hâkimiyeti, yazı yazma maha-reti, dikkati, öğrendiğini tatbik etmesi vdğ. pek çok amilin, rivâyetin diğer talebe arkadaşla-rının aktardıklarıyla uyumlu ve aslına uygun bir şekilde eda edilmesinde kritik öneme sahip olduğu bilinmektedir. Fakat bunun ötesinde pek de hesaba katılmayan ve rivâyetin hocadan öğrenildiği gibi eda edilmesinde aynı önemi haiz bir etki unsuru daha bulunmaktadır. O da hocanın hadisi farklı mekânlarda eda ederken içinde bulunduğu ruh haline bağlı olarak sergi-lediği tutum ve davranışlarıdır. Buna bağlı olarak hoca davranışları talebeye intikal eden ri-vâyet farklılıklarının ortaya çıkmasında önemli bir etki unsuru oluşturmaktadır. Çalışmada hoca davranışları ve rivâyet farklılıkları etkileşimi, rivâyet asrının en önemli şahsiyetlerin-den İbn Şihâb ez-Zührî’nin hadis rivâyet ederken sergilediği davranışları ve talebelerinin ay-nı hocadan aynı isnadla aynı hadisi eda ederken nasıl farklı ifadeler kullandığı üzerinde ince-leme yapılmış ve Zührî’den gelen farklı örneklerle iddia edilen konu vuzuha kavuşturulmaya çalışılmıştır.

Kaynakça

  • Abdurrezzâḳ, Ebû Bekr ʿAbdurrezzâḳ b. Hemmâm es-Ṣanʿânî. el-Muṣannef. thk. Ḥabîburraḥmân el-ʾAzamî. 11 Cilt. Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmî, 1403/1983.
  • Aḥmed b. Ḥanbel, Ebû ʿAbdullâh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Aḥmed Muḥammed Şâkir. 8 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ḫadîs̱, 1416/1995.
  • Buḫârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl b. İbrâhîm el-Buḫârî el-. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muḥammed Zuheyr en-Nâṣır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Ṭavḳi’n-Necât, 1422.
  • Beyhaḳî, Ebû Bekr Aḥmed b. el-Ḥüseyin b. ʿAlî el-Ḫüsrevcirdî el-. es-Sunenu’l-Kubrâ. thk. ʿAbdullâh et-Turkî. 22 Cilt. Kahire: Merkezu Hicr, 1432/2011.
  • Ebû ʿAvâne, Ebû ʿAvâne Yaʿḳûb b. İsḥâḳ en-Nîsâbûrî. Mustaḫrecu Ebî ʿAvâne. thk. Eymen b. ʿÂrif ed-Dimeşḳî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1419/1998.
  • Ebû Bekr el-Mervezî, Ebû Bekr Aḥmed b. ʿAlî el-Emevî. Musnedu Ebî Bekr es-Ṣıddîḳ. thk. Şuʿayb el-ʾArnaʾûṭ. Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmî, ts.
  • Ebû Dâvûd, Suleymân b. el-Eşʿas̱ es-Sicistânî. Sunenu Ebî Dâvûd. thk. Şuʿayb el-ʾArnaʾûṭ. 7 Cilt. b.y.: Dâru’r-Risâleti’l-ʿÂlemiyye, 2009.
  • Erul, Bünyamin. “Telfîk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/400-401. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
  • Ḫaṭîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Aḥmed b. ʿAlî b. Sâbit el-Bağdâdî. Şerefu Âṣḥâbi’l-Ḥadîs̱. thk. Mehmet Sait Hatiboğlu. Ankara: y.y., ts.
  • İbn ʿAbdülber en-Nemerî, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. ʿAbdillâh b. Muḥammed. et-Temhîd li mâ fî’l-Muvaṭṭaʾ mine’l-Meʿânî ve’l-ʾEsânîd. thk. Muṣṭafâ b. ʾAḥmed el-ʿAlevî - Muḥammed ʿAbdulkebîr el-Bekrî. 24 Cilt. Mağrib: Vezâratu ʿUmumi’l-Evḳâf ve’ş-Şuʾûni’l-İslâmiyye, 1387/1967.
  • İbn Ebî Naṣr el-Ḥumeydî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Fetûḥ b. Ḥumeyd. el-Cemʿ beyne’ṣ-Ṣaḥîḥayn el-Buḫârî ve Muslim. thk. ʿAlî Ḥuseyn el-Bevvâb. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Ḥazm, 1423/2002.
  • İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr b. Ebî Şeybe ʿAbdullâh b. el-ʿAbsî. el-Kitâbu’l-Muṣannef fi’l-Eḥâdîs̱ ve’l-ʾÂs̱âr. thk. Kemâl Yûsuf el-Ḥût. 7 Cilt. Riyad: Mektebu’-r-Ruşd, 1409.
  • İbn Ḥacer el-ʿAsḳalânî, Ebü’l-Fażl Şihâbüddîn Aḥmed b. ʿAlî b. Muḥammed el-ʿAsḳalânî. Fetḥu’l-Bârî Şerḥu Ṣaḥîḥ el-Buḫârî. thk. Muḥibbuddîn el-Ḫaṭîb. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1379/1959.
  • İbn Receb el-Hanbelî, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn ʿAbdurraḥmân b. Aḥmed b. Receb el-Bağdâdî ed-Dımaşḳī İbn Receb el-Hanbelî. Şerḥu ʿİleli’t-Tirmîẕî. thk. Hemmâm ʿAbdurraḥîm Saʿîd. Zerka: Mektebetu’l-Menâr, 1407/1987.
  • İbn Teymiyye, Ebü’l-ʿAbbâs Taḳiyyüddîn Aḥmed b. ʿAbdilḥalîm b. Mecdiddîn ʿAbdisselâm el-Ḥarrânî. İḳtiḍâu’s-Ṣırâṭi’l-Mûstaḳîm li Muḫâlefeti Aṣḥâbi’l-Ceḥîm - İbn Teymiyye. thk. Nâṣir ʿAbdulkerîm el-Aḳl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Alemi’l-Kutub, 1419/1999.
  • İbnu’l-Es̱îr, Ebû’s-Saʿâdât el-Mubârek b. Muḥammed el-Cezerî. Câmiʿu’l-Uṣûl. thk. ʿAbdulḳâdir el-Arnaûṭ. 12 Cilt. b.y.: Dâru’l-Ḥulvânî, 1389/1969-1392/1972.
  • İbn Mâce, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Yezîd el-Ḳazvînî. Sunenu İbn Mâce. thk. Muḥammed Fuâd ʿAbdulbâḳî. 2 Cilt. b.y.: Dâru ʾİḥyâʾi’l-Kutubi’l-ʿArabiyye, ts.
  • Ḳâḍî ʿİyâḍ, Ebû’l-Faḍl ʿIyâḍ b. Mûsâ el-Yaḥṣubî el-. İkmâlu’l-Muʿlim bi Fevâʾidi’l-Muslim. thk. Yaḥyâ İsmâʿîl. 8 Cilt. b.y.: y.y., 1419/1998.
  • Kettânî, Ebû ʿAbdullâh Aḥmed b. Muḥammed b. Cafer el-Kettânî. Nazmü’l-mütenâsir mine'l-hadîs'il-mütevâtir. thk. Şeref Hicâzî. Mısır: Dâru'l-Kutubi's-Selefiyye, ts.
  • Kutlay, Halil İbrahim. İbn Şihâb ez-Zührî-Hayatı, İlmî Kişiliği, Hadisçiliği ve Hakkındaki Eleştiriler. İstanbul: Ravza Yayınları, 2022.
  • Muhelleb b. Ebî Ṣufre, el-Muhelleb b. Aḥmed b. Ebî Ṣufre ʾUseyd b. ʿAbdullâh el-Meriyyî el-. el-Muḫtaṣaru’n-Naṣîḥ fî Tehẕîbi’l-Kitâbi’l-Câmiʿi’s-Ṣaḥîḥ. thk. Aḥmed b. Fâris es-Selûm. 4 Cilt. Riyad: Dâru’t-Tevḥîd, 1430/2009.
  • Muslim, Ebû’l-Ḥasen Muslim b. el-Ḥaccâc el-Ḳuşeyrî en-Nîsâbûrî. Ṣaḥîhu Muslim. thk. Muḥammed Fuâd ʿAbdulbâḳî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1374/1955.
  • Nesâʾî, Ebû ʿAbdurraḥmân Aḥmed b. Şuʿayb el-Ḫorâsânî en-. el-Muctebâ mine’s-Sunen es-Sunenu’s-Ṣuğrâ. thk. ʿAbdulfettâḥ Ebû Ġudde. 9 Cilt. Halep: Mektebetu’l-Maṭbûʿâti’l-İslâmiyye, 1406/1986.
  • Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muḥyiddîn Yaḥyâ b. Şeref en-. Şerḥu’n-Nevevî ʿalâ Muslim. 18 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1392/1972.
  • Özkan, Halit. “Zührî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/544-549. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
  • Süyûtî, Ebü’l-Fażl Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekir b. Muhammed es-Süyûtî. Ḳaṭfü’l-ezhâri’l-mütenâs̱ire fi’l-aḫbâri’l-mütevâtire. thk. Halîl Muhyiddin el-Meys. Beyrut: y.y., 1405/1985.
  • Şemsuddîn el-Kirmânî, Muḥammed b. Yûsuf b. ʿAlî b. Saʿîd. el-Kevâkibu’d-Derârî fî Şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. ʿAlî b. Daḫîlullâh b. ʿUceyyân el-ʿAvfî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1401/1981.
  • Ṭaḥâvî, Ebû Caʿfer Aḥmed b. Muḥammed el-Mıṣrî eṭ-. Şerḥu Meʿâni’l-âs̱âr. thk. Muḥammed Zuhrî en-Neccâr - Muḥammed Seyyid Câdilḥaḳ. 5 Cilt. Beyrut: ʿÂlemü’l-Kütüb, 1414/1994.
  • Tirmiẕî, Ebû ʿÎsâ Muḥammed b. ʿÎsâ et-. Sunenu’t-Tirmiẕî. thk. Aḥmed Muḥammed Şâkir - Fuʾâd ʿAbdulbâḳî. 5 Cilt. Mısır: Şirketu Muṣṭafâ’l-Bâbî’l-Ḥalebî, 1395/1975.
  • Ẕehebî, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOs̱mân eẕ-. Teẕkiretu’l-Ḥuffâẓ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1419/1998.
Toplam 30 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Birincil Dil Türkçe
Konular Hadis
Bölüm Makaleler
Yazarlar

Ataullah Şahyar

Yayımlanma Tarihi 30 Haziran 2024
Gönderilme Tarihi 30 Mayıs 2024
Kabul Tarihi 1 Haziran 2024
Yayımlandığı Sayı Yıl 2024 Cilt: 22 Sayı: 1

Kaynak Göster

APA Şahyar, A. (2024). Rivâyet Farklılıklarının Oluşumunda Hoca Tutumunun Etkisi –ez-Zührî Örneği–. Hadis Tetkikleri Dergisi, 22(1), 55-72.
AMA Şahyar A. Rivâyet Farklılıklarının Oluşumunda Hoca Tutumunun Etkisi –ez-Zührî Örneği–. HTD. Haziran 2024;22(1):55-72.
Chicago Şahyar, Ataullah. “Rivâyet Farklılıklarının Oluşumunda Hoca Tutumunun Etkisi –ez-Zührî Örneği–”. Hadis Tetkikleri Dergisi 22, sy. 1 (Haziran 2024): 55-72.
EndNote Şahyar A (01 Haziran 2024) Rivâyet Farklılıklarının Oluşumunda Hoca Tutumunun Etkisi –ez-Zührî Örneği–. Hadis Tetkikleri Dergisi 22 1 55–72.
IEEE A. Şahyar, “Rivâyet Farklılıklarının Oluşumunda Hoca Tutumunun Etkisi –ez-Zührî Örneği–”, HTD, c. 22, sy. 1, ss. 55–72, 2024.
ISNAD Şahyar, Ataullah. “Rivâyet Farklılıklarının Oluşumunda Hoca Tutumunun Etkisi –ez-Zührî Örneği–”. Hadis Tetkikleri Dergisi 22/1 (Haziran 2024), 55-72.
JAMA Şahyar A. Rivâyet Farklılıklarının Oluşumunda Hoca Tutumunun Etkisi –ez-Zührî Örneği–. HTD. 2024;22:55–72.
MLA Şahyar, Ataullah. “Rivâyet Farklılıklarının Oluşumunda Hoca Tutumunun Etkisi –ez-Zührî Örneği–”. Hadis Tetkikleri Dergisi, c. 22, sy. 1, 2024, ss. 55-72.
Vancouver Şahyar A. Rivâyet Farklılıklarının Oluşumunda Hoca Tutumunun Etkisi –ez-Zührî Örneği–. HTD. 2024;22(1):55-72.

İlmî Tedrîsâtın Tertîbi Üzerine…

    Her düşünce ve tasavvur, kendi iç bütünlüğü içerisinde bir ilim telâkkîsine sahiptir. İslâmî ilim geleneği de kendi bütünlüğü içerisinde bu telâkkîyi önce inşâ sonra ikmâl etmiştir. Hayatın tabi akışı içerisinde ihtiyaçlar zuhûr ettikçe önce ilmî geleneğinin alt yapısını teşkil edecek ve istidlâle medâr olacak davranış ve deliller cem‘ ve tasnif edilmiş, sonra bunlar konularına göre taksime tabi tutulmuştur. İslâmî ilimlerin teşekkülünün ilk merhalesini teşkil eden cem‘ dönemi diyebileceğimiz bu sürecin ardından yeni bir telif sürecine intikâl edilmiştir.
    İlim dallarının birbirinden ayrışmaya başladığı, konularının kendine haslığı göz önünde bulundurularak hususî eserlerde toplanmaya başlandığı birkaç yüzyıl devam eden bir sürecin ardından, özellikle farklı medeniyetlere ve dinlere mensup kişilerin Müslüman olmaları ile birlikte, onların sahip olduğu birikim ile İslâmî ilimlerin her birinin sahip olduğu kazanımlar mezcedilmeye başlandı. Dolayısıyla tasnif dönemi diyebileceğimiz bu süreci ikinci bir adım, imtizâcın hâsıl ettiği müktesebâtı ise tefekküre doğru atılan ilk adım olarak değerlendirmek mümkündür.
    İlim dallarının, malumâta dayalı inşâdan tefekküre dayalı tasavvura geçişinde söz konusu ara merhale çok önemli bir tesir icra etmiştir. Bugün İslâmî düşüncenin tefekkür temellerinin sağlamlaştırıldığı merhale ve her türlü adımın atıldığ süreç ‘öteki ile karşılaşmanın kazanımlarının’ bize ait tasavvura uygun bir dönüşüme tabi tutulmasından sonra kurgulanmıştır. Öteki ile karşılaşma dönemi diyebileceğimiz bu merhalede mevcut kazanımları edinip üstlenmek, bir ilmi ilim yapan cihet-i vahdesini tespit, konu ve mesâilindeki farklılaşma dolayısıyla yeni ilim dallarının teşekkülü ve küllî tefekkür geleneğinin vazgeçilmez bir parçası olması şeklinde tezâhür etmiştir.
Tefekkür geleneğimizin içinde yer alan ilim ehlinin, bu küllî tasavvuru idrâk etmesi ve tasavvuru teşkil eden bir duruşa sahip olması, mensuplarından söz konusu tasavvuru üstlenecek insanları/ilim ehlini yetiştirmesine bağlıdır. Bu da, içinde doğulan tasavvurun, hâli hazırda ve gelecekte üstlenilip sürdürülmesi için atılması gereken doğru adımları tespit ve tatbik ile mümkündür.
    Geleceği kurgulayacak ilim ehlinin, içinden geldiği toplumdan edindiği ortalama müktesebâtla yetinmeksizin, tedrîs ve ta‘lîm sürecinde işaret edilen ilim dallarından her birinin ‘içselleştirerek’ elde edilmesi umulan kazanımlarını ikmâl etmesi gerekir. Dil, mantık ve irfân birlikteliğinin hâsıl ettiği usûlün kazanımlarının özümsemesi, kendisinde bir küllî tasavvur ve duruşun zâtında vücut bulması bize ait tasavvurun hâsıl olmasının vazgeçilmez yoludur.
Bütünüyle Batı esaslı eğitim-öğretim değerler manzûmesinin kurgulayıp kontrol ettiği dinî eğitim; her şeyden önce bize ait tasavvuru terk etmeyi öncelemiş, ikinci olarak bidâyetten itibaren tedrîs sürecini izleyip kâmil manada içselleştirerek bir tasavvur oluşumunu imkânsız hâle getirmiştir. Bugün, gerek yaygın gerekse örgün din tasavvurunun teşekkülünü sağlayan diyanet, ilâhiyat ve kendine ait tasavvuru keşfedip sürdürememiş medrese-dergâh camiası, farkında olmadan Batı değerler manzûmesi üzerinden ve müsaade edilen sınırlar içerisinde kalan bir tasavvur üretmektedir. Üretilen ‘yeni tasavvurun’ i‘tikâdî, amelî ve zihnî anlamda ilim geleneğimize aykırı bir mahiyet arz etmesi, ötekine ait değerleri destekleyici vasfından kaynaklanmaktadır.
    İşaret edilen hususların farkında olarak yayın faaliyetlerini sürdüren Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) aracılığı ile kendi duruşumuzu ve müşterek tasavvurumuzu keşfe gayret gösteren arayışlara imkân sunmayı önemsiyoruz. Bir başka deyişle, tereddüt ve sapmaların farkına vararak seyrimize devam etmenin mutlak ihtiyacımız olduğunun idrâki içerisindeyiz. Dolayısıyla aklî, kalbî ve zihnî tekâmülü hâsıl eden usûl tasavvurumuzun öncelenmesi, malûmâtın bu tasavvura göre yorumlanması gerektiğini müdrikiz.
Yayın hayatımızın ikinci yirmi yılı içerisinde, faaliyetlerimizi kesintisiz sürdürerek geride bıraktığımız yirmi iki yılın ardından, Hadis Tetkikleri Dergisi’nin bu sayısında; hadis ilimlerinin muhtelif alanlarında ilmî, irfânî ve nazarî alanlara ta‘alluk eden ilginizi çekecek tetkiklere yer verdik. Araştırmacı ve akademisyenlerimizin müktesebâtını yansıtan tetkikler, araştırma notları, bilimsel etkinlik ve kitap tanıtımları bu sayımızda sizlerin ilgisine arz ettiğimiz içeriğimizdir.
    Makaleleriniz ve araştırmalarınızla sağladığınız destekleriniz sayesinde muhteviyâtı daha da zenginleşecek olan Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) kendini keşif gayreti içerisinde olan ilim ehlince bize iletilen her türlü talebe açık olup bütün imkânlarımızı kullanarak talepte bulunanları desteklemeye çalışacağımızın bilinmesini isteriz.
Geride bıraktığımız kesintisiz yirmi iki yıl ve kırk üç sayı boyunca Hadis Tetkikleri Dergisi’ne (HTD) destek olan, sahip çıkan, bizleri cesaretlendiren, yazılarıyla bizi onurlandıran bütün hoca ve kardeşlerimize şükranlarımızı sunarken bundan sonra da HTD’nin imkânlarının, araştırmacılarımızın hizmetinde olduğunu te’yîden ifade istiyoruz.
    Gelecek sayılarımızda görüşmek dileğiyle...
    Saygılarımızla...

İbrahim HATİBOĞLU