A Teneke Mahalle (Slum) in the Kumkapı Ramparts: Early Modern Urban Poverty in the 19th Century İstanbul

Yıl 2017, Cilt: 8 Sayı: 22, 538 - 576, 31.05.2017

Egemen Yılgür

Öz

The Russo-Turkish War (1877-78) caused a refugee influx to the Ottoman Empire from the lost territories. The temporary housing of the migrants was a serious administrative issue especially in Istanbul. The housing demand of the migrants with the local poor who had already needed proper dwellings, was increasing gradually. Furthermore, when the families consisting the poorest segment of the migrants were evicted from public buildings in where they had been settled temporarily, in 1883-84, the issue became more urgent. The aforesaid people could only work in the jobs like portage, shoe shining, rag-picking which, in many cases, let them to meet just basic needs and it was not possible for them to rent or buy a proper house under these circumstances. The “teneke mahalle” consisted of dwellings which constructed of “old boards, gasoline tins, waste”, was a creative solution against the crisis and spread considerably in the urban fabric of Istanbul in the last quarter of 19th century. The “teneke mahalle” denomination which can be seen as the local counterpart of slum notion was officially used for the first time to define 52 dwellings constructed of mostly gasoline tins between railway and Kadırga section of ramparts in Kumkapı (Contoscali). In this study, it is aimed to discuss social origins of the founder population over the analyze of two record books, prepared by a state investigation conducted in the neighborhood in 1892 and 1893, including the data of household heads’ occupation and origin and household population with supportive oral history records. 

Anahtar Kelimeler

Teneke Mahalle, Gecekondu, Slum, Urban Sociology, Urban Poverty, Urban History, Urban Studies, Peripatetic Groups, Roma, Bosha

Kumkapı Hisarında Bir Teneke Mahallesi: 19. Yüzyıl İstanbul’unda Erken Modern Kent Yoksulluğu

Öz

1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı (93 Savaşı) Osmanlı İmparatorluğu’na kaybedilen topraklardan çok sayıda mültecinin gelmesine neden olur. Özellikle başkent İstanbul’da göçmenlerin geçici iskanı ciddi bir idari mesele haline gelmiştir. Hali hazırda konut ihtiyacı içerisinde olan yerli kent yoksulları ile birlikte göçmenlerin konut talebi gittikçe yükselmektedir.  Özellikle 1883-84 yılları arasında göçmenlerin en yoksul kategorisini oluşturan ailelerin geçici olarak barındıkları kamu binalarından tahliyesi meselenin aciliyetini kat be kat arttıracaktır. Söz konusu grup genellikle hamallık, ayakkabı boyacılığı, paçavracılık gibi çoğu durumda ancak temel ihtiyaçlarını karşılamalarını mümkün kılan mesleklerde çalışabilmektedir. Bu şartlar altında konut kiralamaları ya da satın almaları mümkün değildir. “Eski tahta parçaları, çerçöp ya da gaz tenekelerinden” imal edilen teneke evlerden oluşan teneke mahalleler bu krize yaratıcı bir yanıt olarak ortaya çıkar ve 19. yüzyılın son çeyreğinde İstanbul’un kent dokusu içerisinde belirgin bir biçimde yaygınlaşmaya başlarlar. Slum kavramsallaştırmasının yerel karşılığı olarak ele alınabilecek teneke mahalle adlandırması, resmi kayıtlara göre ilk olarak Kumkapı’daki surların kadırga tarafında kalan kesiti ile demiryolu arasındaki 52 teneke ev yerleşimini tarif etmek için kullanılmıştır. Bu çalışmada 1892 ve 1893 yıllarında idare tarafından bölgede yürütülen çalışmaların sonucunda hazırlanmış ve hane reislerinin kökenmeslek bilgileri ile hane nüfuslarının paylaşıldığı iki kayıt defterinin, destekleyici sözlü tarih görüşmeleri ile birlikte analizi yoluyla mahalleyi kuran nüfusun toplumsal kökenleri tartışma konusu yapılmaktadır. 

Anahtar Kelimeler

Teneke Mahalle, Gecekondu, Slum, Kent Sosyolojisi, Kent Yoksulluğu, Kent Tarihi, Kent Çalışmaları, Peripatetik Gruplar, Romanlar, Poşalar

Kaynakça

• (1957, 25 Ocak). Florya-Sirkeci sahil yolu. Cumhuriyet, ss. 2. Abdülaziz B. (1995). Osmanlı adet, merasim ve tabirleri (cilt 1-2). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Andreasyan, H. D. (1988). Notlar. E. Ç. Kömürciyan (Yaz.). XVII. asırda İstanbul tarihi içinde (ss. 61-299). İstanbul: Eren.
• Ayar, M. (2007). Osmanlı Devleti’nde kolera İstanbul örneği. İstanbul: Kitabevi.
• Ayverdi, E. H. (1958). 19. asırda İstanbul haritası. İstanbul: Şehir Matbaası.
• Baronyan, H. (2016). İstanbul mahallelerinde bir gezinti. İstanbul: Can. Çelik, Z. (1993). The remaking of Istanbul portrait of an Ottoman city. California: University of California Press.
• Çerkezyan, S. (2003). Dünya hepimize yeter. İstanbul: Belge Yayınları.
• Çokuğraş, I. (2016). Bekar odaları ve meyhaneler Osmanlı İstanbul’unda marjinalite ve mekân. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü.
• Dabağyan, L. P. (2009). Başbuğ Türkeş ve milliyetçilik siyasi hayatım ve düşüncelerim. İstanbul: Yedirenk.
• Dağdelen, İ. (2006). Alman mavileri 1913-13 1. Dünya Savaşı öncesi İstanbul haritaları. (Cilt 2). İstanbul: İmaj Ofset.
• Davis, M. (2006). Planet of slums. Newyork, London: Verso.
• Duben, A. ve Behar. C. (2013). İstanbul haneleri evlilik aile ve doğurganlık 1880-1940. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Eldem, E. (2010). İstanbul: İmparatorluk payitahtından periferileşmiş bir başkente. E. Eldem, ve D. Goffman, ve B. Master (ed), Doğu ile batı arasında Osmanlı kenti Halep, İzmir ve İstanbul. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 165-248.
• Engels, F. (1997). İngiltere’de emekçi sınıfın durumu. Ankara: Sol Yayınları.
• Ergin, N. (2011). The Albanian tellak connection: Labor migration to the hammams of the 18th century İstanbul, based on the 1752 İstanbul Hamamları Defteri. Turcica, 43, 231-256.
• Ergin, O. N. (1930). İstanbul belediyesi ile şubelerinin ve nahiyelerin hudutları. İstanbul Belediye Mecmuası, 76/4, 151-166.
• Ergin, O. N. (1934). İstanbul şehri rehberi. İstanbul: Matbaacılık ve Neşriyat T.A.Ş.
• Ergin, O. N. (1995). Mecelle-i umûr-ı belediyye (cilt 7). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları.
• Erman, T. ve Türkyılmaz, S. (2008). Neighborhood effects and women’s agency regarding poverty and patriarchy in a Turkish slum. Environment and Planning A, 40, 1760-1776.
• Ertuğ, N. (2008). Osmanlı döneminde İstanbul hamalları. İstanbul: Timaş.
• Gençay, M. (1962). Gecekondu problemi. Ankara: İmar ve İskân Bakanlığı Yayınları.
• Güney, M. (1964). Üsküdar kazasında gecekondu problemi ve başlıca meseleleri. 1963-64 Yılı Ders Yılı Sosyoloji Konferansları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Neşriyatı.
• Güngör, S. (1939, 14 Temmuz). Şehrin içinden: Teneke mahalleler. Cumhuriyet. ss. 7.
• Heper, M. (1978). Gecekondu policy in Turkey an Evaluation with a case study of Rumelihisarüstü squatter area in İstanbul. İstanbul: Boğaziçi University Publications.
• Işık, O. ve Pınarcıoğlu, M. (2003). Nöbetleşe yoksulluk Sultanbeyli örneği. İstanbul: İletişim Yayınları.
• İnanıcı, H. (2001). Türkiye’de avukatlık ideolojisi. Toplum ve Bilim, 87, 135-163.
• İnciciyan, P. Ğ. (1956). XVIII. asırda İstanbul. İstanbul: İstanbul Matbaası.
• İpek, N. (1999). Rumeli’den Anadolu’ya Türk göçleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Karay, R. H. (1985). Bugünün saraylısı. İstanbul: İnkılap.
• Karpat, K. (2016). Türkiye’de toplumsal dönüşüm kırsal göç, gecekondu ve kentleşme. İstanbul: Timaş.
• Keleş, R. (1972). Türkiye’de şehirleşme, konut ve gecekondu. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Kıranlar, S. (2015). Mütareke İstanbul’unda konut sorunu. METU JFA, 32(2), 99-116.
• Kırlı, C. (2015). İstanbul’da hemşerilik tabanlı tabakalar / yoğunlaşmalar. C. Yılmaz (ed.), Antik çağdan XXI. yüzyıla büyük İstanbul tarihi. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi.
• Koçu, R. E. (2002). Tarihte İstanbul esnafı. İstanbul: Doğan Kitap.
• Koyun, N. (2015). Sabah gazetesi (7202-7932. sayılar-İnceleme ve Seçilmiş Metinler). Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayınlanmamış Yüksek Lisan Tezi.
• Kömürciyan, E. Ç. (1988). XVII. asırda İstanbul tarihi. İstanbul: Eren.
• Ortaylı, İ. (2016). İstanbul’dan sayfalar. İstanbul: İnkılap.
• Ölçer, E. (2014). Şehir sokak hafıza Kuyulu’dan Biçki Yurdu’na Osman Nuri Ergin ile İstanbul sokak adları. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi.
• Özkılıç, S. K. (2015). 1894 depremi ve İstanbul. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Özmut, A. H. (1936). İstanbul surlar dahili ev tipleri. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Enstitüsü. Yayınlanmamış Bitirme Tezi. İstanbul.
• Pamukçiyan, K. (2002). İstanbul yazıları. İstanbul: Aras Yayınları.
• Paspatis, A. (2014). Balıklı Rum hastanesi kayıtlarına göre İstanbul’un Ortodoks esnafı. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Pervititch Haritası. İstanbul-Beyazıd-Nişanca-Türbe-Küçük Ayasofya. Atatürk Kitaplığı. 912-563 PER. 1923-24. Harita: 589.
• Rao, A. (1986). Roles, status and niches: A comparison of peripatetic and pastoral woman in Afghanistan, Nomadic Peoples, 21/22, 153-177.
• Riedler, F. (2011). Armenian labour migration to Istanbul and the migration crisis of the 1890s. U. Freitah, ve M. Fuhrman, ve N. Lafi, ve F. Riefler (ed.), The City in the Ottoman empire migration and the making of urban modernity. 160-176. New York: Routledge,
• Sezen, T. (2006). Osmanlı yer adları alfabetik sırayla. Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü.
• Söğüt, M. (2009). Dolapdere Kürt kediler Çingene kelebekler. İstanbul: Heyamola Yayınları.
• (1329 / 1913). Şehremaneti dahilinde bulunan mahallat esamisi. İstanbul: Arşak Garuyan Matbaası.
• Şenyapılı, T. (2004). “Baraka”dan gecekonduya Ankara’da kentsel mekânın dönüşümü 19231960. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Şimşir, B. N. (1989). Rumeli’den Türk göçleri belgeler 1. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tekeli, İ. (1982). Türkiye’de kentleşme yazıları. Ankara: Turhan Kitapevi.
• Tütengil, C. O. (1975). Temeldeki çatlak. İstanbul: Çağdaş Yayınları.
• Yılgür, E. (2012). Nişantaşı teneke mahallesi: Teneke mahalle yoksulluğundan orta sınıf yerleşimine. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Yılgür, E. (2015). Son dönem Osmanlı İstanbul’unda kent yoksulluğu: Balmumcu Çiftliği örneği. Toplum ve Bilim, 134, 119-156.
• Yılgür, E. (2016). Lofçalı muhacirler mahallesi: Kentsel mekânın yeniden üretimi ekseninde peripatetik toplumsal organizasyon biçimleri. Modus Operandi, 1(4), 177-210.
• Yörük, S. (2012). XVIII. yüzyılın ilk yarısında Üsküdar hamamları ve hamam esnafı. S. F. Göncüoğlu, Uluslararası Üsküdar Sempozyumu VII, 316-331. İstanbul: Üsküdar Belediyesi.