Orta Anadolu bölgesinde kuraklıkla mücadelede alternatif öneri: Yeraltı barajları

Yıl 2009, Cilt: 2 Sayı: 1, 13 - 25, 01.03.2009

Ahmet Apaydın , Sibel Demirci Aktaş Selin Kaya

Öz

Orta Anadolu Bölgesinin Çankırı, Çorum, Kırıkkale ve Ankara illerinde genel

topografik yapı; Kızılırmak, Yeşilırmak, Sakarya ırmaklarının oluşturduğu en düşük kota

sahip geniş ana vadiler ve ovalar ile bunlara ulaşan akarsuların ve onların yan kollarının

oluşturduğu nispeten dar vadiler şeklindedir. İlçe, belde ve köy halindeki yerleşim

birimleri çoğunlukla bu yan vadilerin ana vadiye açılan bölümlerinde veya orta kesimlerinde

bulunmaktadır.

Özellikle Ankara, Çankırı, Çorum ve Kırıkkale illerindeki birçok yan havzada genel olarak

orta yukarı bölümlerde metamorfikler, kristalin kayalar ve volkanikler gibi yüzey ve

yeraltısuyu kalitesini bozmayan jeolojik formasyonlar ile tatlı su içeren alüvyon akiferleri

yeralmakta olup, yan havzaların aşağı bölümlerinde ve ana vadiler ile ovalarda ise

evaporitik çökellerin yaygın olması nedeniyle sularda tuzlanma sorunu bulunmaktadır.

Havza yukarılarına doğru gidildikçe su kalitesi iyileşmekte, ancak yağış havzası ile

akiferin alanı daralarak ve kalınlığı azalarak küçülmekte; bunun sonucu olarak da yeraltısuyu

potansiyeli azalmaktadır. Ayrıca, yeterli hacme ve beslenme koşullarına sahip

olmayan havza yukarısındaki vadi alüvyonları hem aşırı kullanımdan, hem de kuraklıktan

çok çabuk etkilenmektedir. Bu tür alanlarda uzun yıllar önce inşa edilen drenaj

tesisleri son yıllarda yaşanan kuraklık nedeniyle yeraltısuyu seviyesinin düşmesi sonucunda

tamamen askıda kalmış ve kullanılamaz duruma gelmiştir. Bazı tesislerden ise

yılın ancak yağışlı aylarında su elde edilebilmekte, suya en çok ihtiyaç duyulan aylarda

su seviyesinin düşmesi sonucunda faydalanılamamaktadır. Su ihtiyacını kuyulardan

elde eden yerleşim birimleri ise benzer şekilde su seviyesinin düşmesi nedeniyle ya

pompalarını daha derine kurarak çözüm aramakta veya kuyularını derinleştirmektedirler.

Ancak bu bölgelerde akiferler sığ olduğundan (çoğunlukla 15-20 m) kuyuların derinleştirilmesi

bir sonuç vermemektedir. Sonuç olarak, bu tür dar vadilerde baraj, gölet gibi

yüzey depolamalarıyla birlikte tatlı yeraltısuyunun havza aşağılarına giderek tuzlanmasını

önlemek veya akiferlerde daha fazla su depolayarak yerleşim birimlerine sağlıklı

ve sürdürülebilir su sağlamak amacıyla yeraltı depolama projelerinin de uygulamaya

konması gerekmektedir.

Yeraltı barajları vadilerin daraldığı yerlerde ve genellikle taneli akiferlerde inşa edilmektedir,

ancak özellikle Japonya’da kireçtaşlarında enjeksiyon perdesi şeklinde inşa

edilen yeraltı barajları da bulunmaktadır. Yapılan işlem; akifer içinde geçirimsiz taban

birimi üzerine oturtulan bir perde inşa edilerek yeraltısuyu akımının engellenmesi ve

bu perde gerisinde suyun depolanması veya doğal halde hareket eden yeraltısuyunun

akışını engelleyerek akiferin doygun kalınlığının arttırılmasıdır. Depolanan yeraltısuyu

topografik, jeolojik, teknik ve ekonomik koşullara bağlı olarak cazibeyle veya çoğu kez

kuyulardan pompajla kullanıma sunulmaktadır.

Bu çalışmada, yeraltı barajlarının Orta Anadolu Bölgesindeki yan vadilerde yapılabilirliği

hidrolojik, hidrojeolojik, teknik ve ekonomik koşullar çerçevesinde tartışılmış ve bölgenin

özellikleri dikkate alındığında yeraltı baraj projelerinin uygulanabilir olduğu sonucuna

varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Alüvyon akifer, kuraklık, Orta Anadolu, yeraltı barajı

Kaynakça

• Apaydın, A., Demirci Aktaş, S., Ekinci, O., 2005, Su Kaynaklarının Değerlendirilmesinde Farklı Bir Yaklaşım:Yeraltı Barajları, II. Ulusal Su Mühendisliği Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 153-165, 21-24 Eylül, 2005, Gümüldür-İzmir.
• Foster, S., 2002, Subsurface Dams to Augment Groundwater Storage in Basement Terrain for Human Subsistence-Brazilian Experience, World Bank Case Profile Collection No:5,5p.
• Ishida, S., Kotoku, M., Abe, E., Fazal, M.A., Tsuchihara, T. And Imaizumi, M., 2003, Construction of Subsurface Dams and Their Impact on the Environment, RMZ-Materials and Geoenvironment, Vol. 50, No. 1, pp. 149-152.
• Nagata, S., Enami, N., Nagata, J. and Katho, T., 1993, Design and Contruction of Cut-off Walls for Subsurface Dams on Amami and Ryukyu Islands in the Most Southwestern Part of Japan, Hydrogeology, Selected Papers, Vol.4, pp. 229-245.
• Nagata, S., Azuma, K., Asano, M., Nishijima T., Shiiba, H., Yang, D.S.. and Nakata, R., 1994, Nakajima Subsurface Dam, Proceedings of 21st Annual Conference, Sponsored by the Resources Planning and Management Div./ASCE May 23-26, Denver, Colorado.
• Nilsson, A., 1988, Groundwater Dams for Small-Scale Water Supply, IT Publication, 69 pp.
• Önder, H. ve Yılmaz, M., 2004, Yeraltı Su Kaynaklarının Sürdürülebilir İşletilmesi ve İdaresinde Yeraltı Barajlarının Önemi, Yapı Dünyası, Aylık Mesleki Bilim Teknik Haber Dergisi, Eylül 2004/102, 41-49.
• Santos, J-P. dos and Frangipani, A., 1978, “Barragens Submersas - Uma Alternativa Para Nordeste Brasileira,” in Congreso Brasileiro de Geología de Engenharia, Vol. 2, “São Paulo,” pp. 119-126 (Anais ABGE, 1).
• UNESCO, 1984, Project Newsletter No.2, Major Regional Project on the Rational Utilisation and Conservation of Water Resources of Rural Areas of Africa (South of the Sahara), Paris, pp.5,6,7 and 10.