Hidayet Kavramının Anlam Alanı ve Kelamî Ekollerin Hidayete Bakışı Üzerine Giriş Niteliğinde Bir Değerlendirme

Yıl 2021, Sayı: 25, 191 - 213, 29.01.2021

Mustafa Yalçınkaya

Öz

Öz: Bu makale, hidâyet kavramının Kelam ilmi çerçevesinde kazandığı farklı anlamları incelemektedir. Hidâyet, Kelam ilminin önemli kavramlarından biridir ve insan fiilleri konusu ile yakın bir irtibat içerisindedir. Klasik Kelam kaynaklarında hidâyet kavramının anlam çerçevesine ilişkin kaydedilen açıklamalar, hidâyetin en temelde kulun irâdesi ile Allah’ın ilim ve kudreti sonucunda kulda meydana gelen bir durum olduğuna işaret etmektedir. Ne var ki, hidâyetin bir kulda nasıl gerçekleştiği ve kulun eylemlerinin, bu eylemlerine yön veren iradesinin hidayetin oluş sürecine nasıl ve ne şekilde dahil olduğu meselesi Kelam ekolleri arasında bir tartışma konusu olmuştur. Bu bağlamda her bir Kelâmî mezhep kendi görüş ve düşüncesi çerçevesinde hidâyet kavramına yorum getirmiştir. Mu’tezile hidâyeti mecazi anlamda “bir rehberlik” olarak yorumlarken Ehl-i Sünnet imamlarından Eş'arî ve Mâturidî onu hem rehberlik hem de bir yaratma olarak tanımlamıştır. Bu çalışma, kavramın Kelam ilmi çerçevesinde gelişen anlam alanlarını ve anılan mezheplerin kavrama ilişkin yorumlarını ana hatlarıyla ortaya koymayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Hidayet, İhtiyâr, Mu’tezile, Maturidî, Eş’arî.

An Introductory Evaluation on The Meaning Area of The Concept of “Guidance” Hidayah and The Perspective of The Schools of Kalam Theology to Guidance

Öz

This article examines the different meanings of the concept of guidance hidayah in Kalam. Guidance is one of the important concepts in Kalam and is in close contact with the subject of human acts. The explanations related to the meaning of the concept of guidance in classical Kalam sources indicate that guidance is a situation that occurs in the servant as a result of the will of the servant and the knowledge and power of Allah. However, the issue of how the guidance takes place in a servant and how the actions of the servant and his/her will that guides these actions are included in the process of guidance has been a matter of debate among the schools of Kalam. In this context, each Kalam sects commented on the concept of guidance within the framework of their own views and thoughts. While Mu'tazili interpreted guidance as a metaphorical guide, Ash'ari and Mâturidi, among the imams of Ahl al-Sunnah, defined it as both a guidance and a creation. This study aims to reveal the developing meaning areas of the concept within the framework of Kalam and the interpretation of the aforementioned sects regarding the concept.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Guidance, Will, Mu'tazili, Mâturidi, Ash'ari.

Kaynakça

• Abdulbâkȋ, M. Fuad; el-Mu'cemü'l- Müfehres li Elfâzı'l-Kur'âni'l-Kerîm, Kâhire: Daru'l-Hadis, 2007.
• Altıntaş, Ramazan; Kur’an’da Hidayet ve Dalalet, İstanbul: Pınar Yayınları, 2003.
• Bağdâdȋ, Abdülkâhir; el-Fark beyne'l-Fırâk, çer. Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Bakıllani, Kadı Ebu Bekr, et- Temhid, Beyrut: 1957.
• Beyâzizade, Kemaleddin Ahmed b. Hasan el-Bosnevî; İşârâtü'l-Merâm min İbârâti'l-İmâm, thk. Ahmet Ferit el- Mezidî, Beyrut: Daru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 2007.
• Bozkurt, Mustafa; Mu'tezile'de Hidayet Problemi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1996.
• Bulut, Mehmet, “Hidayet- Dalalet ve İnsan Sorumluluğu”, DEÜİF. Dergisi, Sayı:IX, İzmir: 1995.
• Cistanî, Ebû Davud Süleyman İbnü'l-Eş'as b. İshak b. Beşir; Sünen-i Ebû Davud, thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Beyrut: el-Mektebetü'l-Asriyye, trs.
• Cüveynȋ, İmamu'l Harameyn; Lûma'u'l-Edille: Ehl-i Sünnet İnancının Delilleri, thk. Fevkiyye Hüseyin Mahmut, Kayseri: Furkan Yayınevi, 2012.
• Cüveynȋ, İmamu'l Harameyn, Kitâbu'l-İrşâd: İnanç Esasları Kılavuzu, çev. A. Bülent Baloğlu& Sabri Yılmaz &Mehmet İlhan & Faruk Sancar, Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Devellioğlu, Osman, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara: 1993.
• Ebu Hanife, Numan b. Sabit, Fıkhu’l- Ekber, İmam- Azamın Beş Eseri İçerisinde, Çev. Mustafa Öz, İstanbul: Kalem Yayınları, 1981.
• Ebȗ Zehra, Muhammed; İslam'da Siyasi ve İtikadi Mezhepler Tarihi, çev. Ethem Ruhi Fığlalı & Osman Eskicioğlu, İstanbul: 1970.
• Eşari, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim; el-İbane an Usuli’d- Diyane, Kahire: 1955.
• Eşari, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim, el-İbâne ve Usulü Ehli's- Sünnet: Eş'arî Akâidi, trc. Ramazan Biçer, İstanbul: Gelenek Yayınları, 2010.
• Eşari, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim, Eş'arî Kelamı: el-Lüma' fi'r-red 'ala Ehli'z-Zeyğ ve'l-Bida', trc. Kılıç Aslan Mavil &Hikmet Yağlı Mavil, İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
• Eşari, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim, Makâlâtu'l-İslamiyyîn ve İhtilafu'l-Musallîn, thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, Beyrut: el- Mektebetü'l-Asriyye, 1990.
• Gölcük, Şerafettin; Kelam Açısından İnsan ve Fiilleri, Erzurum: Kayıhan Yayınevi, 1977.
• Gölcük, Şerafettin & Toprak, Süleyman; Kelam: Tarih Ekoller Problemler, Konya: Tekin Kitabevi, 2012.
• Hanefȋ, Ali b. Sultân Muhammed el-Kâri; Minehu’r-ravzi’l-ezher fî şerhi’l-Fıkhi’l- Ekber, Pakistan: Mektebetü'l-Medine, 2014.
• Hattâb, Ebû Süleyman b. Muhammed b. İbrâhim; Meâ'limu's-Sünen, Halep: el- Matbaatu'l-İlmiyye, 1932.
• Kadı Abdulcebbar, Ebü'l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed, Şerhu Usuli’l-Hamse, Beyrut: 1988.
• Kadı Abdulcebbar, Ebü'l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed, Şerhu'l-Usûli'l-Hamse, çev. İlyas Çelebi, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Kadı Abdulcebbar, Ebü'l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed, el-Muğni fi Ebvabi’t- Tevhid ve’l Adl, Kahire: 1965
• Kadı Abdulcebbar, Ebü'l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed, Müteşabihü’l Kur’an, Kahire: 1969.
• Isfahânȋ, Râgıb; ''h-d-y'', el-Müfredât; Kur'ân Kavramları Sözlüğü, çev. Abdulbaki Güneş & Mehmet Yolcu, İstanbul: 2015.
• Izutsu, Toshihiko; Kur'an'da Allah-İnsan, çev. Süleyman Ateş, İstanbul: 2012.
• İbn Manzȗr, Ebü'l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensarî; Lisânu'l-Arap, Beyrut: Dar Sader, trs.
• Karaman, Fikret & ve dğr. ; Dini Kavramlar Sözlüğü, Ankara: Diyanet İşleri Yayınları, 2006.
• Keskin, Mehmet; İmam Eş'ari ve Eş'arilik, İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2013.
• Kur'ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
• Mâturidȋ, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud, Kitâbü't-Tevhid, tahk. Topaloğlu, Bekir& Aruçi, Muhammed, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Mâturidȋ, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud, Kitâbü't-Tevhid, trc. Bekir Topaloğlu, Ankara: İSAM Yayınları, 2016.
• Mâturidȋ, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud, Te'vilâtu'l-Kur'ân, Neş. Bekir Topaloğlu, İstanbul: Daru’l-Mizan, 2005.
• Mübârekfȗrî, Ebü'l-Hasan Ubeydillah b. Muhammed Abdusselâm er-Rahmânî; Mir'âtü'l-Mefâtîh Şerh-i Mişkâtü'l-Mesâbih, Hindistan: el-Câmiatü's- Selefiyye, 1984.
• Nesefi, Hafuziddin Ebu’l Bereket Ahmed b. Muhammed, el- İtimad fi’l- İtikad, Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih Bölümü, No:3085, İstanbul.
• Nesefi, Hafuziddin Ebu’l Bereket Ahmed b. Muhammed, Medariku’t-Tenzil ve Hakaiku’t-Te’vil, İstanbul: Kahraman Yayınları,1984.
• Sâbȗnȋ, Nûreddin; Maturidiyye Akaidi, thk. Bekir Topaloğlu, Ankara: DİB Yayınları, 2005.
• Sıddıkî, Ebû Abdurrahman Muhammed Eşref b. Emir; Avnu'l-Ma'bûd Şerh-i Sünen- i Ebi Davud, Beyrut: Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye, (h)1415.
• Şeybanî, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel; Müsnedü'l-İmam Ahmed b. Hanbel, thk. Adil Mürşid, Müessesetü'r-Risale, 2001.
• Topaloğlu Bekir & Çelebi, İlyas; Kelam Terimleri Sözlüğü, İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
• Tunç, Cihat; ''İslam Dinine Göre Hidâyet ve Dalâlet'', Kayseri: Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 6, 1989.
• Uludağ, Süleyman; ''Hidâyet ve Aşamaları-Hidâyet: Dine Yöneliş Zamanı'', İstanbul: Köprü Dergisi, sy. 91, Yaz Dönemi, 2005
• Yazıcıoğlu, Mehmet Sait; Maturidi ve Nesefi'ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı, Ankara: Akid Yayıncılık, 1988.
• Yazır, Elmalılı Hamdi; Hak Dini Kur'ân Dili, İstanbul: Eser Kitabevi, 1971.
• Yeprem, Mehmet Saim; İrade Hürriyeti ve İmam Maturidi, İstanbul: MÜİFV Yayınları, 1984.
• Yesȗȋ, Luvîs Ma‘lûf; el-Müncid fi'l-Lugat, Beyrut: Daru'l-Meşrik, 1986.
• Yeşilyurt, Temel; Ebü'l-Berekat en-Nesefi ve İslam Düşüncesindeki Yeri: Bir Kelamcı Olarak Nesefi, Malatya: Kubbealtı Yayıncılık, 2000.
• Yüksel, Emrullah, “Kur’an-ı Kerîm’de Hidayet ve Dalâlet Anlayışı”, Erzurum: EAUİF Dergisi, sy.VII, 1986.
• Zemahşeri, Muhammed b. Ömer, el- Keşşaf an Hakaiki’t- Tenzîl, Beyrut; Dâru’l Marife,trs.