Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi İçtihatları Işığında Çalışan Kadının Din veya İnancını Açıklama Özgürlüğü

Yıl 2025, Cilt: 3 Sayı: 1, 87 - 125, 30.06.2025

Nurhayat Bekir

Öz

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin (AİHM) din veya inanç özgürlüğünün sınırlandırılmasına ilişkin içtihatları, çoğu zaman meşru amaçlar ile bireylerin temel hak ve özgürlükleri arasındaki dengeyi kurma ihtiyacını ortaya koymaktadır. Bu dengeleme, özellikle toplumsal cinsiyet eşitliği bakımından özel bir önem taşımaktadır. Din veya inancın görünür biçimde dışa vurulmasının sınırlandırılması, yalnızca din veya inancın açığa vurulması özgürlüğü bağlamında değil, aynı zamanda kadınların kamusal alandaki varlığı, çalışma hayatına katılımı ve eşitlik hakları açısından da çok boyutlu etkiler doğurmaktadır. Söz konusu sınırlamalar, kadınların görünür dinî kimlikleri üzerinden iş yaşamında ve kamusal alanda ayrımcılığa maruz kalmasına neden olabilmekte ve özellikle Müslüman kadınların istihdam imkânlarını daraltan yapısal eşitsizlikleri yeniden üretebilmektedir.

AİHM’in kamu sektörü ve özel sektörde çeşitli alanlarda çalışan kadınlara ilişkin kararlarında, dini kıyafet veya sembollerin korunmasında bağlamsal sınırlamalar yapılması, din veya cinsiyet temelli ayrımcılık içtihadın yeterince gelişmemesi, soyut laiklik ve tarafsızlık ilkelerinin meşru amaç gerekçelendirmesinde öne çıkarılması ve yeterince somut gerekçelere dayanmayan sınırlandırmaların kabul edilmesi, devlet memurlarının din veya inancını açıklamasında sınırlamanın sınırının belirlenmesi gibi tartışmalar bulunmaktadır. Mahkeme’nin bu problemler ışığında geliştirdiği içtihatlar, kadınların dinî kimlikleri ile mesleki kimlikleri arasındaki ilişkiyi göz ardı edebilmekte; dinî kimliği kamusal alanda görünür olan kadınların ifade ve çalışma özgürlüğünü orantısız biçimde sınırlandırabilmektedir. Bu çalışma, AİHM’in din veya inanç özgürlüğünün sınırlandırılmasına ilişkin içtihatlarını, kamu ve özel sektörde çalışan kadınlar açısından eleştirel biçimde incelemekte ve bu sınırlamaların toplumsal cinsiyet eşitliğini ve dinî çoğulculuğu gözeten, daha incelikli ve cinsiyet duyarlılığı taşıyan bir yaklaşımla değerlendirilmesinin gerekliliğini tartışmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) , din veya inancı açıklama özgürlüğü , din veya inancı dışa vurumunun sınırlandırılması , çalışan kadın , din ve cinsiyet temelli ayrımcılık.

Kaynakça

• Akandji-Kombe, Jean-François. “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Kapsamında Pozitif Yükümlülükler”. Çev. Özgür Heval Çinar ve Abdülcelil Kaya. İnsan Hakları El Kitapları. Brüksel: Council of Europe, 2008. https://inhak.adalet.gov.tr/Resimler/Dokuman/10122019112811poizitif_yukumluluk.pdf.
• Bekir, Nurhayat. “Çalışan Kadının Din ve Vicdan Özgürlüğü”. Ankara: Yetkin Yayınları, 2021. 
• Bertan Tokuzlu, Lami. “Bölüm VIII: Düşünce, Vicdan ve Din Özgürlüğü”. İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve Anayasa: Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Kapsamında Bir İnceleme, ed. Sibel İnceoğlu, 3. bs, 333-54. İstanbul: Beta Basım, 2013. 
• Cumper, Peter. “Article 9: Freedom of Religion”. Law of the European Convention on Human Rights, ed. David Harris, Michael O’Boyle ve Collin Warbrick, 2. bs. New York: Oxford University Press, 2009. Directorate of the Jurisconsult. “Guide on Article 9 of the European Convention on Human Rights: Freedom of thought, conscience and religion”. Belgium: Council of Europe, 31 Aralık 2019. https://inhak.adalet.gov.tr/Resimler/Dokuman/2432020134833Guide_Art_9_ENG.pdf, E.T: 28.06.2025.
• Doğru, Osman ve Atilla Nalbant. İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Açıklama ve Önemli Kararlar. Cilt 2. İstanbul: Legal Yayıncılık, 2016. El Yattouti, Naoual. “Religious dress in the healthcare setting: Unpacking legal arguments  and balancing individual rights.” Netherlands Quarterly of Human Rights 42, no. 3 (2024): 253–275, https://doi.org/10.1177/09240519241270438. 
• Evans, Malcolm D. Religious Liberty and International Law in Europe. Cambridge: Cambridge University Press, 1997.
• Gemalmaz, Mehmet Semih. Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisine Giriş. 8. bs. Cilt 2. İstanbul: Seçkin Yayıncılık, 2012.
• Gomien, Donna. Short Guide to the European Convention on Human Rights. 2. bs. Belgium: Council of Europe, 1998.
• Garahan, Sabina. “A Right to Discriminate? Widening the Scope for Interference with  Religious Rights in Ebrahimian v France”. Oxford Journal of Law and Religion 5, no. 3 (2016): 352–358. doi:10.1093/ojlr/rww009. 
• Horsley, Lia. “The Need to Recalibrate the Scales: Balancing Secularism and the Right to  Wear a Hijab in Europe.” Victoria University of Wellington Law Review 55, no. 151 (2024): 151-171. 
• İnceoğlu, Sibel. “Bölüm II: Hak ve Özgürlükleri Sınırlama ve Güvence Rejimi”. İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve Anayasa: Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Kapsamında Bir İnceleme, ed. Sibel İnceoğlu, 3. bs, 23-52. İstanbul: Beta Basım, 2013.
• Maher, Julie. “Eweida and Others: A New Era for Article 9”. The International and Comparative Law Quarterly 63, no. 1 (2014): 213-33. https://www.jstor.org/stable/24589723, E.T: 28.05.2025.
• McCrea, Ronan. “Religion in the Workplace: Eweida and Others v United Kingdom”. The Modern Law Review 77, no. 2 (2014): 277-91. ———. “Secularism before the Strasbourg Court: Abstract Constitutional Principles as a Basis for Limiting Rights”. The Modern Law Review 79, no. 4 (2016): 691-705. https://www.jstor.org/stable/26646561, E.T: 28.05.2025.
• Murdoch, Jim. Protecting the right to freedom of thought, conscience and religion under the European Convention on Human Rights. Strasbourg: Council of Europe, 2012. https://edoc.coe.int/en/online-resources/5776-protecting-the-right-to-freedom-of-thought-conscience-and-religion-under-the-european-convention-on-human-rights.html, E.T: 28.05.2025. 
• Öktem, Akif Emre. Uluslararası Hukukta İnanç Özgürlüğü. Ankara: Liberte Yayınları, 2002. Sadowski, Piotr. “Wearing Religious Symbols at Work in the ECtHR’s Judgments”. Toruńskie Studia Polsko‑Włoskie / Studi Polacco‑Italiani Di Toruń 16 (2020): 110-15, https://doi.org/10.12775/TSP‑W.2020.007, E.T: 28.05.2025. 
• Vakulenko, Anastasia. “`Islamic Headscarves’ and the European Convention On Human Rights: an Intersectional Perspective”. Social & Legal Studies 16, sy. 2 (2007): 183-99.
• Zucca, Lorenzo. “Lautsi: A Commentary on a decision by the ECtHR Grand Chamber”. International Journal of Constitutional Law 11, no. 1 (2013): 218-29. https://doi.org/10.1093/icon/mos008, E.T: 28.05.2025.