Dynamic Modality Category in Uzbek Turkish

Yıl 2019, Cilt: 7 Sayı: 3, 170 - 182, 30.09.2019

Filiz Meltem Erdem Uçar

https://doi.org/10.29228/ijlet.30268

Öz

Compound verbs formed with the compounding of a noun and an auxiliary verb or two different verbs to meet a different concept
are seen in every term of Turkish language. Potential verb takes place in the structures which are called compound verbs and it
has been one of the most important topics in Turcology in terms of both its function and usage characteristics. Observed since the
early periods of written Turkish language, dynamic modality demonstrate the possibility or capacity of the action or the process
observed in the verb. The possibility modal is expressed not merely by the use of the morphological form, but also by the syntactic
structure of other forms. Uzbek Turkish which is the contemporary heirs of Chagatai Turkish and having a special place in
Turcology research is a rich literary language in terms of compound verbs especially descriptive verbs. They are stated in Uzbek
Turkish with descriptive verbs such as ol- “to take”, bol- “to be”, bil- “to be able”, yet- “to be enough” and syntactic structures
formed with nouns such as mumkin “possible”, mayli “alright, ok, sure” and kerak “necessary”. This study deals with these
structures which are classified in dynamic modality category and mean competence, possibility, probability, permission, and
prohibition. In accordance with examples determined from the works written in Uzbek Turkish; this syntactic structures phonetic
features, usage types and functions are also studied.

Anahtar Kelimeler

Uzbek Turkish, dynamic modality, potential verb, compound verbs, descriptive verbs.

Özbek Türkçesinde Yeterlilik Kategorisi

Öz

Bir isim ile bir yardımcı fiilin ya da iki ayrı fiilin farklı bir kavramı karşılamak üzere bir araya gelmesiyle oluşan birleşik fiiller
Türkçenin her döneminde karşımıza çıkmıştır. Birleşik fiiller içerisinde değerlendirilen yeterlilik fiili de gerek işlevi gerekse
kullanılış özellikleri bakımından Türkoloji dünyasında üzerinde önemle durulan konulardan biri olmuştur. Türk yazı dilinin ilk
dönemlerinden itibaren görülen ve fiilde belirtilen oluş veya kılışın mümkün veya muhtemel olup olmadığını gösteren
yeterliliğin ifadesi Türkçede sadece yeterlilik fiiliyle değil, bu fiilin dışında kalan farklı söz dizimsel yapılarla da karşılanmıştır.
Çağatay Türkçesinin günümüz mirasçılarından biri olarak kabul edilen ve Türkoloji araştırmaları içerisinde özellikli bir yere
sahip olan Özbek Türkçesi de birleşik fiiller, özellikle de tasvirî yardımcı fiiller bakımından oldukça zengin bir yazı dili
konumundadır. Özbek Türkçesinde yeterlilik ifadesi ol- “almak”, bo’l- “olmak”, bil- “bilmek”, yet- “yetmek” tasvir fiilleri ve
mumkin “mümkün”, mayli “pekiyi, tamam, olur”, kerak “gerek” gibi isimlerle kurulmuş söz dizimsel yapılarla karşılanmaktadır.
Çalışmamızda iktidar, imkân, olasılık, izin, yasak gibi anlamları ifade eden ve yeterlilik kategorisi içerisinde değerlendirilen bu yapılar
üzerinde durulmuş, Özbek Türkçesiyle yazılmış eserlerden tespit edilen örnekler doğrultusunda, bu söz dizimsel yapılar, fonetik
özellikleri, kullanılış şekilleri ve işlevleri bakımından incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Özbek Türkçesi, yeterlilik kategorisi, yeterlilik fiili, birleşik fiiller, tasvir fiilleri.

Kaynakça

• Abdurahmanov, G. A., Şaabdurahmanov Ş. Ş. ve Hacıev A. P. (1975). Özbek Tili Grammatikası I Tom Morfologiya, Taşkent: Özbekistan SSR Fan Neşriyatı.
• Akman, F. (2012). Doğu Türk Yazı Dillerinde Yeterlilik Fiili, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Coates, J. (1983). The Semantics of Modal Auxiliaries, London: Croom Helm. Coşkun, M. V. (2014). Özbek Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yayınları.
• Demiral, A. (2012). Harezm Türkçesinde Birleşik Fiiller, Yayımlanmamış doktora tezi, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır.
• Demirez Güneri, A. (2013). Yeni Uygur Türkçesinde Tabanlaşmış Birleşik Fiiller. Gazi Türkiyat, (13), 59- 80.
• Erdem Uçar, F. M. (2016a). Çağatay Türkçesinde Tasvir Fiilleri. Türkbilig Türkoloji Araştırmaları (32), 21- 56.