Eski Türkçe ele-’den Çağdaş Uygurca elley’e

Yıl 2019, Cilt: 1 Sayı: 2, 185 - 196, 31.12.2019

Zemire Gulcalı

Öz

Türk dilinin farklı tarihî dönemlerinden Çağdaş Türk dillerine ulaşan sözcüklerin
anlam ve şekil bakımından karşılaştırılması Türkçenin geçmişten günümüze
kadar uzanan bütünlüğünü ortaya koymak için büyük önem arz eder.
Günümüzden binlerce yıl öncesinde kullanılan sözleri gerek çağdaş Türk
dillerinde gerekse Türk dillerinin farklı ağızlarında görmek mümkündür.
Özellikle, en eski metinlerde bile nadir rastlanan ve Çağdaş Türk dilleri arasında
da pek yaygın olmayan veya şeklen ve anlamsal olarak değişime uğrayan kimi
sözler Türkçenin eskiliğinin ve devamlılığının göstergesidir. Türkçenin en eski
metinlerinde geçen bir kısım sözcükler çeşitli araştırmacılar tarafından
değerlendirilmiştir; tarihî eserlerin söz varlığı ile günümüz Türk dillerinin söz
varlığı bazı karşılaştırmalı çalışmalara konu olmuştur. Bu çalışmalar sonucunda
günümüz Türk dillerindeki eskicil sözcüklerin kökeni aydınlatılmaya
çalışılmıştır. Bu çalışmamda Çağdaş Uygurcada çok özel bir yeri olan elley
sözünün kökeninin Eski Türkçe ele- filine dayandığını açıklamaya çalışacağım.
ele- filinin geçtiği ilk metin VIII. yüzyıldan kalma Dongoyn Şiree yazıtı olup
Uygurca Budist eserlerdeki örnekleriyle devam etmiş ve günümüz Uygurcasına
kadar ulaşabilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Eski Uygurca, Çağdaş Uygurca, Dongoyn Şiree yazıtları, ele-/ele, elley

From Old Turkic ele- to Modern Uyghur elley

Öz

Comparison of the meaning and form of the words which from different
historical periods of Turkish language reached to Modern Turkic languages has
great importance for revealing the integrity of Turkic from past to present. It is
possible to see the words used thousands of years before today in both modern
Turkic languages and in different dialects of Turkic languages. In particular,
some words that are rare even in the oldest texts and which are not very common
in modern Turkic languages or that have changed in form and semantically are indications of the oldness and continuity of Turkic. Some words in the oldest
Turkic manuscripts have been evaluated by various researchers. The vocabulary
of historical monuments and vocabulary of modern Turkic languages have been
the subject of some comparative studies. As a result of these studies, it is tried to
clarify the origin of old words in modern Turkic languages. In this study, I will
try to explain that the origin of the word elley, which has a very special place in
modern Uyghhur, is based on the Old Turkic ele-. The verb ele-, first attested in
the inscription of Dongoin Shiree dating from the VIII century and continued
with examples of Uyghhur Buddhist works and reached to the present Uyghhur
language.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic, Old Uyghur, Modern Uyghur, Dongoyn Şiree Inscription, ele-/ele, elley

Kaynakça

• BAYNİYAZOV, Ayabek, Janar BAYN,YAZOV, Kenan KOÇ (2019), Türkiye Türkçesi -Kazak Türkçesi Sözlüğü (TKS). Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford.
• DANKOFF, Robert, James KELLY (1985) MAḤMŪD al-KĀŠΓARĪ. Compendium of The The Turkic Dialects. (DLT) III. Harvard University.
• JARRING, Gunnar (1964), En Eastern Turki-English Dialect Dictionary. Lund.
• KOÇ, Kenan, Ayabek BAYNİYAZOV, Vehbi BAŞKAPAN (2019), Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü (KTS). Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Mahmûd el-Kâşgarî , Dîvânu Lûgat’it-Turk (Türk Dilleri Derlemesi) (2019). Çeviren: Mustafa S. KAÇALİN; yayına hazırlayan: Mehmet Ölmez. Kabalcı yayıncılık, İstanbul.
• MÖNHTULGA, Rinçinhorol (2016): “Dongoyn Şiree Kültür Kompleksi / Dongoin Shiree Complex”, Moğolistan’daki Türk Ayak İzleri / Turkic Footprinys in Mongolia, Ulaanbaatar, 186-191.
• ÖLMEZ, Mehmet (2017): “Moğolistan’da Yeni Bulunan Eski Türkçe ‘Dongoyn Şiree’ Yazıtları Üzerine Notlar”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 2017, 57:161-178.
• RADLOFF, Wilhelm (1893), Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte, Erster Band: die Vocale. St. Petersburg.
• RADLOFF, Wilhelm, S. Ye. MALOV (1913), Suvarṇaprabhāsa (sutra zolotogo bleska). Tekst ujgurskoj redakcii. 1-2. Sanktpeterburg. (Bibliotheca Buddhica. 17.) [Yeniden bs. Osnabrück 1970].
• RÖHRBORN, Klaus (1977-1998), Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien: a - ärŋäk I-VI. Wiesbaden.
• RÖHRBORN, Klaus (2017), Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. Neubearbeitung II: Nomina – Pronomina – Partikeln. Band 2: aš – äžük. Franz Steiner Verlag, Stuttgart.
• WILKENS, Jens (2016), Buddhistische Erzählungen aus dem alten Zentralasien Edition der altuigurischen Daśakarmapathāvadānamālā. Teil 1, 2, 3. (BT XXXVII) Tornhout.
• YUDAHİN, K., K. (1998), Kırgız Sözlüğü. Türkçeye çev. Abdullah TAYMAS. TDK Yay. Ankara, (Birleştirilmiş birinci bs.) [Birinci bs. 1945].
• YUSUPOVA, Nasiba (2018), Türkçe – Özbekçe Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• ZİEME, Peter (1975), “Ein uigurischer Erntesegen”, Altorientalische Forschungen, 3, 1975: 109-143.
• Kumul Ninnisi: https://www.youtube.com/watch?v=c-lXQKp1mRo