Çağatay Türkçesinden Yeni Uygur Türkçesine Geçişte Fonetik Özellikler Bakımından Miftahu’l-Cinan Örneği

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 9, 19 - 39, 28.02.2023

Nevzat Özkan Mehmet Bulut

Öz

Yeni Uygur Türkçesi, Türk dili tarihi içerisinde kesintisiz olarak yazı dili olarak kullanılan Eski Uygur Türkçesinin tarihi seyri içerisinde bugünkü durumuna evrilen bir yazı dilidir. Ancak standart bir yazı dili şu an olamamıştır. Birçok ağızın etkisiyle oluşmuş ve tarihi seyri içerisinde son doksan yılda birkaç kez alfabe değişikliğine maruz kalmıştır. Ayrıca Türkçenin temel bir özelliği olan kökün değişmemesi kuralı bu yazı dilinde bozulmaktadır. Gerileyici benzeşme hadisesi olarak adlandırılan bu durum ileri bir seviyededir. Çağatay yazı dili geleneği bu yazı dilinin kökenidir. Ancak zaman içerisinde yerel ağızların yazı diline etkisi giderek artmıştır. Bunda siyasi değişimler de tabii ki büyük bir önem arz etmektedir. Birçok yazar Çağatay Türkçesi metinlerinde genel yazı dili özelliklerini korurlarken kendi ağız özelliklerinden de örnekleri yazdıkları metinlere işlemişlerdir. Türkçenin Karluk grubunda yer alan Yeni Uygur Türkçesi, Çağatay Türkçesinin Özbek Türkçesiyle birlikte mirasını devam ettirmektedir. Bizim de doktora tezimizin bir nüshası olan ve 1824 yılında Yenihisar’da yazılmış olan Miftahu’l-Cinan üzerinde Yeni Uygur Türkçesi özelliklerini tespit etmeye çalışacağız. Müstensihin eseri Yenihisar’da yazmasından da anlaşılacağı üzere bir Uygur Türkü olması muhtemel olan müstensih, kendi ağız özelliklerini metne yansıtmıştır. Bu döneme ait başka metinlerde de bu durumu görmekteyiz (UYGUN, 2021). Miftahu’l-Cinan adlı metnin aslı 16. yy’da yazılmıştır. 18.yy’a ait Paris 1 nüshası hakkında tarafımızca bir doktora tezi çalışılmaktadır. Eserin başka nüshalarını da temin ettiğimiz için Yenihisar nüshanın Yeni Uygur Türkçesinin fonetik özelliklerini daha baskın şekilde yansıttığını görmekteyiz. Bu sebeple bu makalede bu nüshayı ele alıp bu özellikleri fonetik ve başka dilbilgisi ögeleri açısından göstermeye çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Miftahu’l-Cinan, Çağatay Türkçesi, Doğu Türkçesi, Yeni Uygur Türkçesi.

Destekleyen Kurum

Erciyes Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü

Proje Numarası

SDK-2021-11039

Miftahu'l-Cinan Example in terms of Phonetic Features in Transition from Chagatai Turkish to New Uighur Turkish

Öz

The New Uyghur Turkish is a written language that has evolved into its present state in the course of the history of the Old Uyghur Turkish, which has been used as a written language uninterruptedly in the history of the Turkish language. However, a standard written language has not yet existed. It has been formed by the influence of many dialects and has been subjected to alphabet changes several times in the last ninety years in its historical course. In addition, the rule of not changing the root, which is a basic feature of Turkish, is broken in this written language. This situation, called the regressive convergence phenomenon, is at an advanced level. Chagatai written language tradition is the origin of this written language. However, over time, the influence of local dialects on the written language has gradually increased. Of course, political changes are also of great importance in this. While many writers preserve the general written language features in their Chagatai Turkish texts, they have also incorporated examples of their own dialect characteristics into the texts they wrote. New Uyghur Turkish, which is in the Karluk group of Turkish, continues the legacy of Chagatai Turkish with Uzbek Turkish. We will try to determine the New Uyghur Turkish features on Miftahu'l-Cinan, which is a copy of our doctoral thesis and was written in Yenihisar in 1824. As it can be understood from his writing in Yenihisar, the copyist, who is likely to be a Uighur Turk, reflected his own dialect characteristics into the text. We see this situation in other texts belonging to this period (UYGUN, 2021). The original text called Miftahu'l-Cinan was written in the 16th century. We are working on a doctoral thesis about the Paris 1 copy of the 18th century. Since we provide other copies of the work, we see that the Yenihisar copy reflects the phonetic features of New Uyghur Turkish more dominantly. For this reason, in this article, we will deal with this copy and try to show these features in terms of phonetic and other grammatical elements.

Anahtar Kelimeler

Miftahu’l-Cinan, Chagatai Turkish, Eastern Turkish, New Uigur Turkish.

Proje Numarası

SDK-2021-11039

Kaynakça

• Ankara Üniversitesi Açık Ders Malzemeleri. (2022, 10 20). Ankara Üniversitesi : https://acikders.ankara.edu.tr/mod/page/view.php?id=138571 adresinden alındı
• ARGUNŞAH, M. (2013). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yay.
• ÇELİKBAY, A. (2006). YENİ UYGUR TÜRKÇESİNDEKİ SES HADİSELERİNE ART ZAMANLI BİR BAKIŞ. Sosyal Bilimler Dergisi , 107-129.
• EMET, E. (2015). Doğu Türkistan Uygur Ağızları. Ankara: TDK.
• GABAIN, A. V. (2000). Eski Türkçenin Grameri. Ankara: TDK.
• HACIEMİNOĞLU, N. (1992). Türk Dilinde Edatlar. İstanbul: MEB Yayınları.
• KARAAĞAÇ, J. E. (2017). Çağatayca El Kitabı. Ankara 2017: TDK.
• KARAMAN, A. (2016). YENİ UYGUR TÜRKÇESİNDE “KİN” EDATI. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 135-144.
• Necip, E. N. (2013). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• ÖZKAN, N. (2017). Türk Dİlinin Yurtları. Ankara: Akçağ Yay.
• ÖZTOPÇU, K. (1993). Uygurca'nın Yazı Dili Olarak Gelişmesi ve Uygurca Sözlükler . Türk Dilleri Araştırmaları, 167-174.
• ÖZTÜRK, R. (2020). Yeni Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK.
• PRITSAK, O. (1959). Das Neu Uigurische C.1. Wiesbaden: PhTF.
• SHAW, R. B. (2014). Kaşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Turfani, İ. M.-P. (1976). "Doğu Türkistan" Türk Dünyası El Kitabı. Ankara: TKAE Yay.
• UYGUN, M. (2021). Çağatayca Kabusname Tercümesi. Konya: Palet Yay.
• YILDIRIM, R. B. (2014). Kaşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü. Ankara: TDK.