Derviş Zaim Sinemasını Tersten Okumak: Üç Perde Yapısına Sızan Metasinema

Yıl 2019, Cilt: 6 Sayı: 1, 61 - 93, 14.06.2019

Yıldız Derya Birincioğlu

https://doi.org/10.24955/ilef.574922

Cited By: 2

Öz

Derviş Zaim, geleneksel Osmanlı-İslam
sanatları ile Türk sineması arasında sinematografik bir bağ kurarak
anlatılarının çoğunu bu çerçeveden sunar. Filmler, bir yandan klasik anlatı
yapısının özelliklerinden yararlanırken diğer yandan kendine referans veren
kodları kullanarak metasinemanın/metakurmacanın özelliklerinden yararlanır. Bu
noktada, filmler gelenekle olan bağını seyircisine metinlerarasılık ile
yolculuğa çıkardığı film-zihin
üzerinden ifşa eder ve çok katmanlı anlatı düzeyine seyirciyi de dahil eder.
Çalışma, Derviş Zaim’in Cenneti Beklerken,
Nokta, Gölgeler ve Suretler ve Rüya
filmlerinin klasik anlatı dışında postmodern anlatı kodları içerisinde okunup
okunamayacağı sorusuna cevap arar. Bu bağlamda çalışma, bu filmlerde yer alan
görsel imgelerin anlamlarını çözümleyerek ve metakurmaca kodları irdeleyerek
yönetmenin klasik anlatı yapısı dışındaki sinemasal dilini yorumlamayı amaçlar.
Çalışma, imgelerin anlamlarının ortaya koyulabilmesi için kompozisyonel analizle
değerlendirildiğinde, Zaim’in anlatılarında klasik üç perde yapısının dışında
kendi yapıtını transparan hale getiren bir dile sahip olduğu, özellikle
dördüncü duvarı yıkma, erken anlatım ve görsel devamsızlık gibi özellikleri
kullanarak (öz)düşünümsel kırılmalara neden olduğu ve böylelikle, klasik
anlatıdan ziyade metametinsel anlatıya yaklaştığı söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Meta-kurmaca, (öz)düşünümsellik, yabancılaştırma, metinlerarasılık, mise-en-abyme

Reading Dervis Zaim Cinema Backwards: Metacinema Infiltrating Triple Screen Structure

Öz

Dervis Zaim presents most of his narratives with a perspective of a
cinematographic link between the traditional Ottoman-Islamic arts and Turkish
cinema. Films utilise both the characteristics of traditional narrative
structure on one hand, and characteristics of metacinema/metafiction making use
of self-referencing codes on the other hand. At this point, films reveal their
link to traditional structure through film-intellect in which they take the
audience on a journey with the use of intertextuality. This study seeks an
answer to the question whether the films by Dervis Zaim, namely Cenneti
Beklerken (a.k.a. Waiting for Heaven), Nokta (a.k.a. Dot), Gölgeler
ve Suretler (a.k.a. Shadows and Faces), and Rüya (a.k.a. Dream) can
be analysed within the framework of postmodern narrative codes except the
classical narrative. In this sense, the study aims to interpret the cinematic
language of the director, in addition to the classical narrative style of the
director, analysing meanings of visual images in the said films and
scrutinising metafiction codes. When the study is considered compositional
interpretation in order to present the meanings of images and to link it with
reality, it’s possible to suggest that Zaim’s narratives have a language other
than triple scene structure which makes his work transparent; that they produce
self-reflexive fractions making use of various characteristics, particularly
breaking the fourth wall, mis en abyme and visual absence; and thus, approach a
mentextual narrative rather than a classical one

Anahtar Kelimeler

Metafiction, (self)-reflexivity, alienation, intertextuality, mise-en-abyme

Kaynakça

• Akbal-Süalp, Z. Tül. 2010. “Geniş Zamanlı Tarihin Şiiri”, Derviş Zaim Sineması: Toplumsalın Eleştirisinden Geleneğin Estetiğine Yolculuk içinde, editör Aslıhan Doğan Topçu, 10-25. Ankara: Deki Yayınları.
• Akbulut, Hasan. 2005. Nuri Bilge Ceylan Sinemasını Okumak. İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Aktulun, Kubilay. 2000. Metinlerarası İlişkiler. Ankara: Öteki Yayınları.
• Ant, Metin. 2006. Geleneksel Türk Tiyatrosu: Köylü ve Halk Tiyatrosu Gelenekleri. İstanbul: İnkılap Yayınları.
• Ant, Metin. 2007. Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitologyası. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Bordwell, David. 1985. Narration in the Fiction Film. Madison: University of Wisconsin Press.
• Bordwell, David. 2007. Poetics of Cinema. New York: Routledge.
• Brecht, Bertolt. 1981. Epik Tiyatro. Çeviren Kamuran Şipal. İstanbul: Say Yayınları.
• Candan, Ayşın. 2003. Yirminci Yüzyılda Öncü Tiyatro. İstanbul: Bilgi Yayınları.
• Chandler, Daniel. 2004. “‘Modes of Reflexivity’ Semiotics for Beginners.” Erişim tarihi 25 Mart 2017. http://www.aber.ac.uk/media/Modules/MC30820/reflexivity.html.
• Çam, Aydın. 2016. “Derviş Zaim: Bir Mekân Sineması’na Doğru.” Doktora Tezi, Galatasaray Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çetinkaya, Tuncer. 2010. “Zaim’le Vicdan ve Hakikat’in Peşinde.” Modern Zamanlar Sinema Dergisi 18. Erişim tarihi 28 Aralık 2018. https://sadibey.com/2010/10/18/dervis-zaimle-vicdan-ve-hakikatin-pesinde/#.XP0qQS3BJN0.
• Doğan-Topçu, Aslıhan. 2010. “Minyatür Aynasından Sinemaya Yansıyanlar: Cenneti Beklerken’de Anlatı ve Anlam.” Derviş Zaim Sineması: Toplumsalın Eleştirisinden Geleneğin Estetiğine Yolculuk içinde, editör Aslıhan Doğan Topçu, 167-189. Ankara: De Ki Yayınları.
• Foucault, Michel. 2001. Kelimeler ve Şeyler. Çeviren Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara: İmge Kitabevi.
• Frampton, Daniel. 2013. Filmozofi. Çeviren Cem Soydemir. İstanbul: Metis Yayınları.
• Gürbilek, Nurdan. 2004. Kör Ayna Kayıp Şark, Edebiyat Endişe. İstanbul: Metis Yayınları.
• Kırel, Serpil ve Aylin Duyal. 2011. Derviş Zaim. Adana: Altın Koza Yayınları.
• Kırel, Serpil. 2010. “Derviş Zaim’ler: Senaryo yazarı Derviş Zaim ve Yönetmen Derviş Zaim”, Derviş Zaim Sineması: Toplumsalın Eleştirisinden Geleneğin Estetiğine Yolculuk içinde, editör Aslıhan Doğan Topçu, 94-133. Ankara: De Ki Yayınları.
• Kovacs, Andras Balint. 2010. Modernizmi Seyretmek: Avrupa Sanat Sineması 1950-1980. Çeviren Ertan Yılmaz. Ankara: De Ki Yayınları.
• Leader, Darian. 2002. Mona Lisa Neden Kaçırıldı? Çeviren Handan Akdemir. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Mardin, Şerif. 2000. Türk Modernleşmesi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Monaco, James. 2001. Bir Film Nasıl Okunur. Çeviren Ertan Yılmaz. İstanbul: Oğlak Yayıncılık.
• Özçınar, Meral. 2012. Türk Sinemasının Felsefi Arka Planı: Sinemayı Felsefeyle Düşünmek. İstanbul: Doruk Yayınları.
• Pamuk, Orhan. 2007. İstanbul Hatıralar ve Şehir. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Rose, Gillian. 2002. Visual Methodologies. Londra, Thousand Oaks, New Delhi: Sage Publications.
• Saydam, Barış ve Celil Civan. 2011. “Derviş Zaim: Karagöz Perdesi Bir Sonsuzluk Perdesidir.” Hayal Perdesi Sinema Dergisi 21: 32-41.
• Stam, Robert, Robert Borgoyne ve Sandy Flitterman-Lewis, 1992. New Vocabularies in Film Semiotic. Londra: Routledge.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. 1999. Huzur. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. 2000. Yaşadığım Gibi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. 2016. Beş Şehir. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Yavuz, Hilmi. 2010. “Derviş Zaim Filmlerinde İslam Estetiğin Yeniden İnşası: Cenneti Beklerken ve Nokta.” Derviş Zaim Sineması: Toplumsalın Eleştirisinden Geleneğin Estetiğine Yolculuk içinde, editör Aslıhan Doğan Topçu, 190-194. Ankara: De Ki Yayınları.
• Zaim, Derviş. 2007. “Derviş Zaim: Sinema Sanatının Seyirciyle Barışık Olması Gerektiğine İnanıyorum.” Sinema Söyleşileri: Boğaziçi Üniversitesi Mithat Alam Film Merkezi Söyleşi, Panel ve Sunum Yıllığı 2006 içinde, editörler Başak Deniz Özdoğan, Ayşegül Oğuz, 71-88. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Zaim, Derviş. 2008. “Odaklandığın Şey Kendi Gerçeğindir: Türkiye Sineması, Alüvyonik Türk Sineması ve Uluslararası Kabul, 1. Bölüm.” Altyazı 78: 48-55.
• Zaim, Derviş. 2018. “Türkler Yapı Bozumunun Ustalarıdır.” TRT Akademi 5: 362-372.