Ebû Hanîfe ve Öğrencisi Olan Diğer Hanefî İmamların Türk Coğrafyasından Olan Öğrencileri

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 2, 171 - 201, 30.10.2024

Ali Duman

Öz

Türkler Müslüman olmadan önce de hukuk, ahlâk ve adalete dayalı bir hayat sürmekteydiler. O dönemdeki toplumlar incelendiğinde onlar kadar hukuka dayalı yaşam ve yönetim tarzı benimsemiş başka bir toplum bulunamaz. Türklerin İslâmlaşmasından sonra da hukuk ve adalet alanında pek çok Türk alimin yetiştiği görülmektedir. İslâm hukukunun Türklerin elinde gelişmesinde Türklerin İslâm öncesi dönemdeki hukuk ve adalet anlayışlarının etkisi büyüktür. Bu dönemde Türklerde gelişmiş bir kamu hukuku, medeni hukuk ve ceza hukuku olduğu görülmektedir. X. asırda ortaya çıkan ilk Müslüman Türk devletlerinin, gelişmiş bir hukuk ve adalet anlayışlarına sahip devletler olması tesadüf değildir. Öte yandan VII. asrın sonlarından itibaren pek çok Türk’ün Abbasi Devleti yönetimindeki İslâm coğrafyasında askerlik gibi sebeplerle bulunduğu ve bunlardan bir kısmının İslâmi ilimlerle de uğraştığı, bilhassa fıkıh alanında öne çıkan alimler olduğu görülmektedir. Bu çalışmada Tümevarım yöntemi çerçevesinde İslâm öncesinde Türklerde hukuk ve ilk Müslüman Türk devletlerinin tanıtımı kısaca yapıldıktan sonra Kûfe-Bağdat Hanefiliğinin bilimsel birikimini Türk coğrafyasına aktaran alimler ve hayatları hakkında bilgiler verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Ebû Hanîfe, İslâm Öncesi Türkler, Hanefi Mezhebi, İlk Müslüman Türk Hukukçuları, İslâm Hukuku

Students of Abu Hanifa and Other Hanafi Imams Who Were His Students from the Turkish Region

Öz

Kaynakça

• Altunbaş, Ali. “İslamiyet Öncesi Türklerde Hukuk”. Hasan Kalyoncu Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 12/23 (2022), 15-31.
• Arsal, Sadri Maksudi. Türk Tarihi ve Hukuk. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Hukuk Fakültesi, 1947.
• Bağdadi, Hatib Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Tarihu Bağdad ev Medineti’s-Selâm. thk. Mustafa Abdülkadir Ata. Beyrut-Lübnan: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2004.
• Bağdadi, Hatib Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Tarihu Bağdad (Tarihu Medineti’s-Selâm) ve Zuyuluhu. thk. Mustafa Abdülkadir Ata. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Türk Hukuk Tarihine Giriş I”. Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 14 (1986), 9-19.
• Barthold, W. - Köprülü, M. Fuad. İslâm Medeniyeti Tarihi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 6. Basım, 1984.
• Bedir, Murteza. “Ebû Hafs el-Kebîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-1/364-366. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Cin, Halil. “Türk Tarihi ve Hukuk”. Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 2/2 (1984), 3-16.
• Duman, Ali. “İmam Matürîdî, Hayatı, Eserleri ve İslâm Düşüncesindeki Yeri”. Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 2/4 (01 Temmuz 2009), 109-126.
• Duman, Soner - Hoyladı, Adnan. “Ebû Hanîfe’nin Ders Halkası ve Onun Meşhur Olmayan Öğrencilerinin Hanefi Düşüncesinin Teşekkülüne ve Yayılmasına Katkıları”. Bilimname 2020/41 (15 Mayıs 2020), 1049-1094. https://doi.org/10.28949/bilimname.683549.
• Duman, Soner - Hoyladı, Adnan. “Teşekkül Döneminde Hanefiliğin Farklı Coğrafyalara Yayılması”. Bilimname 45 (31 Ekim 2021), 1-42. https://doi.org/10.28949/bilimname.850630
• el-Kureşi, Ebû Muhammed Muhyiddin Abdulkadir b. Muhammed. el-Cevahirul Mudiyye fi Tabakati’l Hanefiyye. thk. Abdülfettah Muhammed el-Huluv. Cezire: Hicr, 2. Basım, 1993.
• Furkani, Mehterhan. “Belh Fukahâsının Yöneticilere Karşı Duruşları: Fezâil-i Belh Bağlamında”. Bilimname 2020/41 (15 Mayıs 2020), 1029-1047. https://doi.org/10.28949/bilimname.687360
• Gömeç, Saadettin Yağmur. “Tari̇hi̇ Türk Coğrafyasının Genel Hatları”. Türk Dünyası Araştırmaları 120/237 (18 Aralık 2018), 103-114.
• Gözübenli, Beşir. “Hâkim eş-Şehîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/195-196. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Hanefi, Takiyyüddin b. Abdilkadir et-Temimi ed-Dari el-. Tabakatü’s-Seniyye fi Teracimi’l-Hanefiyye. ed. Abdülfettah Muhammed el-Hilu. Riyad: Darü’r-Rifai, 1983.
• İbn Kutluboğa, Ebû’l-Adl Zeynüddin. Tacü’t-Teracim fi Tabakati’l-Hanefiyye. Bağdad: Mektebetü’l-Müsenna, 1962.
• İbn Sa’d, Muhammed b. Sa’d b. Müni ez-Zühri. Kitabu Tabakati’l-Kübra. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, ts.
• İsbahani, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillah. Kitabu Tarihu İsbahan (Zikru Ahbari İsbahan). ed. Seyyid Kesrevi Hasan. Beyrut - Lübnan: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Kafesoğlu, İbrahim. “Abbasiler Zamanında Türkler”. Türk Dünyası El Kitabı. 792-793. Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, 1976.
• Kandemir, M. Yaşar. “İbrahim b. Tahman”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 21/353. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000.
• Kaplan, Yunus. “Osmanlı’da Adalet Mefhumunun Kökenleri”. İslami Araştırmalar Dergisi 31/1 (2020), 143-163.
• Kasani, Alaüddin Ebi Bekr b. Mes’ud. Bedai’u’s-Sanai’ fi Tertibi’ş-Şeria’. 7 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiye, 2. Basım, 1986.
• Kaya, Eyyüp Said. “Nûh b. Ebû Meryem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/229-230. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Kayravani, Habib Ahmed - Tehanevi, Eşref Ali. Ebû Hanîfe ve Ashabuhu. Beyrut: Daru’l-Fikri’l-Arabi, 1989.
• Kerderi, Hafızüddin Muhammed b. Muhammed ibni’l-Bezzaz. Menakıbu’l-İmami’l-Azam Radiyallahu Anhu. Haydarabad-Dekkan: Meclisü Daireti’l-Mearifi’n-Nizamiyye, 1981.
• Kıdırali, Darhan - Babayar, Gaybulla. Ortak Türk Tarihi (En Eski Dönemlerden XV: Yüzyıla Kadar). Uluslararası Türk Akademisi, 2022.
• Kınalızade İbnü’l-Hanai, Alaüddin Ali b. Emrillah el-Humeydi. Tabakatü’l-Hanefiyye. ed. Mahi Hilal es-Serhan. Irak: Merkezü’l-Buhus ve’d-Dirasati’l-İslamiyye, 2005.
• Köprülü, M. Fuad. “Orta Zaman Türk Hukuki Müesseseleri - İslâm Amme Hukukundan Ayrı Bir Türk Amme Hukuku Yok mudur?” II. Türk Tarih Kongresi İstanbul: 20-25 Eylül 1937 Kongrenin Çalışmaları, Kongreye Sunulan Tebliğler. 383-418. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2010.
• Kuyaksil, Ali - Altunbaş, Ali. “Türklerde Hukuk Devleti̇ Anlayişinin Tari̇hsel Geli̇şi̇mi̇”. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 9/19 (2012), 15-46.
• Küçük, Raşit. “Abdullah b. Mübârek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/122-124. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Leknevi, Abdülhayy. el-Fevaidü’l-Behiyye fi Teracimi’l-Hanefiyye. Beyrut - Lübnan: Darü’l-Erkam b. Ebi’l-Erkam, 1998.
• Matüridi, Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed. Kitabü’t-Tevhid. İskenderiye: Darü’l-Cemaati’l-Mısriyye, ts.
• Mekki, el-Muvaffak b. Ahmed. Menakibu’l-İmami A’zam Ebû Hanîfe. Haydarabad, Dekkan: Meclisü Daireti’l-Mearifi’n-Nizamiyye, 1981.
• Meraği, Abdullah Mustafa. el-Fethü’l-Mübin fi Tabakati’l-Usuliyyin. ed. Muhammed Ali Osman, 1947.
• Sahetmammedov, Abdylmejıt. Haki̇m Eş-Şehîd El-Mervezî’ni̇n Devletler Hukuku İle İlgi̇li̇ Görüşleri̇. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Saymeri, Ebû Abdillah Huseyn b. Ali. Ahbaru Ebi Hanife ve Ashabihi. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 2. Basım, 1985.
• Semani, Ebû Said Abdülkerim b. Muhammed b. Mansur et-Teymi es-. el-Ensab. Kahire: Mektebetü İbn Teymiye, 1980.
• Su’di, Abdullah b. Muhammed. Fezailü Ebi Hanife ve Ahbaruhu ve Menakibuhu. Mekketü’l-Mükerreme: el-Mektebetü’l-İmdadiyye, 2010.
• Şener, Abdülkadir. “Cûzcânî, Ebû Süleyman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/98. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Şener, Mehmet. “Ebû Mutî' el-Belhî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/194-195. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Taşköprüzâde, İsamüddin Ahmed Efendi. Mevzuatu’l-Ulum. ed. Ahmet Cevdet. çev. Taşköprüzade Kemalüddin Mehmed Efendi. Dersaadet: İkdam Matbaası, 1313.
• Taşköprüzade, İsamüddin Ahmed Efendi. Tabakatü’l-Fukaha. Musul: Matbaatü’z-Zehre, 2. Basım, 1961.
• Turan, Osman. Selçuklular ve İslamiyet. İstanbul: Nakışlar Yayınevi, 1980.
• Uslu, Adem. “Türklerde Devlet Yönetimi”. Türk Ekini 3 (01 Eylül 2019), 4-17.
• Uzunpostalcı, Mustafa. “Ebû Hanîfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/131-138. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Vaiz-i Belhi, Ömer b. Muhammed Davud. Fezail-i Belh. çev. Abdullah Muhammed b. Hüseyin Hüseyini Belhi. İran: İntişarat-i Bonyad-i Ferheng-i İran, 1070.
• Yakut, Esra. “Eski Türklerde Hukuk”. Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 1/3 (2002), 401-426.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Ebû Müslim-i Horasânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/197-199. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Zehebi, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru A’lami’n-Nübela. ed. Şuayib Arnavud. Beyrut: Müessestü’r-Risale, 2. Basım, 1982.
• Zehebi, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Tarihü’l-İslâm ve Vefeyatü’l-Meşahir ve’l-A’lam. ed. Beşşar Avar Maruf. Beyrut: Darü’l-Garbi’l-İslami, 2003.
• Zehebi, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Târîhu‘l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhiri ve’l-A’lâm. thk. Ömer Abdüsselam El-Tedmürî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1993.
• www.ehlisunnetbuyukleri.com. “Ebû İsme”. İslâm Alimleri Ansiklopedisi. 07 Eylül 2024. Erişim 07 Eylül 2024. https://www.ehlisunnetbuyukleri.com/İslâm-Alimleri-Ansiklopedisi/Detay/Ebû-ISME/977