The Post-1980 Remains in the Memory of Diyanet: A Narrative Research in the Context of Religious Education and Services

Yıl 2024, Sayı: 62, 1 - 20

Havva Sinem Uğurlu , Ayşe Çalal

https://doi.org/10.29288/ilted.1460028

Öz

After the coup in 1980, the new Turkish government that took over the country attempted to restructure the country in many areas. The Presidency of Religious Affairs (PRA/ Diyanet İşleri Başkanlığı-DİB) was redefined as a constitutional institution and important steps were taken in its institutionalization, religious education and services were envisaged to be carried out following the principle of laicism, and teaching of religion and ethics in schools was made compulsory by the constitution, and religious education was defined as a field of science within the modern university system. All these developments have led to an emphasis on this period in the history of education and efforts to understand the background of these developments. This narrative study focuses on understanding the developments of 1980 and afterwards through the memoirs of those who were at the center of the developments in non-formal religious education and services of the period and who were in decision-making or implementing positions. In this study, the effects of the coup on the PRA and its institutional services, the process of institutionalization, the educational dimensions of the religious abuse debates, attempts at political interference in religious education and services, the legal basis of non-formal religious education, and the support of institutionalization with science are examined from the memoirs of those who were in the administrative staff of the PRA at the time. Efforts and activities to ensure that institutionalisation did not remain only in the legal dimension (such as organisation abroad and scientific activities) were other memoirs of data illuminating the period. Based on the findings, it was concluded that the PRA completed its institutionalisation process in this period despite political interventions and that the institution had a voice in making the country’s religious services and education practices sustainable in a professional dimension under the conditions of the period.

Anahtar Kelimeler

Religious Education, 1980 Coup, Diyanet, Religious Services, Narrative Analysis

1980 SONRASI DİYANETİN BELLEĞİNDE KALANLAR: DİN EĞİTİMİ ve HİZMETLERİ BAĞLAMINDA BİR ANLATI ARAŞTIRMASI

Öz

Türkiye’de 1980 yılında gerçekleşen darbenin ardından iş başına geçen yeni ülke yönetimi pek çok alanda yeniden yapılanmaya girişmiştir. Diyanet İşleri Başkanlığı (DİB) da anayasal bir kurum olarak
yeniden tanımlanarak kurumsallaşmasında önemli adımlar atılmış, din eğitimi ve hizmetlerinin laiklik
ilkesince gerçekleştirilmesi öngörülmüş, okullarda din ve ahlak öğretimi anayasayla zorunlu hale getirilmiş ve din eğitimi bir bilim alanı olarak modern üniversite sistemi içerisinde tanımlanmıştır. Tüm bu gelişmeler eğitim tarihi çalışmalarında bu döneme ayrıca önem atfedilmesine ve ilgili gelişmelerin arka planlarını anlama çabalarına neden olmuştur. Bu çalışma, bir anlatı çalışması olarak dönemin yaygın din eğitimi ve hizmetleri gelişmelerinin odağında, karar verme ya da uygulayıcı konumunda bulunanların hatıratlarından yola çıkarak 1980 yılı ve hemen sonrası gelişmelerini anlamaya odaklanmıştır. Çalışmada, dönemin DİB yönetim kadrosunda bulunanların hatıratlarından darbenin kuruma ve kurumsal hizmetlere etkileri, kurumsallaşma süreci, din istismarı tartışmalarının eğitsel boyutları, din eğitimine ve hizmetlerine siyasi müdahale girişimleri, yaygın din eğitiminin yasal dayanak çalışmaları ve kurumsallaşmanın bilimsellikle desteklenmesi konularındaki tartışma ve gelişmelerin arka planları incelenmiştir. Kurumsallaşmanın sadece hukukî boyutta kalmaması için gösterilen çabalar ve faaliyetler (yurt dışı teşkilatlanması, bilimselleşme faaliyetleri gibi) de hatıratların dönemi aydınlatan diğer verileri olmuştur. Bulgulardan hareketle DİB’in kurumsallaşma sürecini siyasî müdahalelere rağmen bu dönemde tamamladığı ve kurumun ülkedeki din hizmetleri ve eğitimi uygulamalarının dönem koşullarınca profesyonel boyutta sürdürülebilir hale getirilmesinin arka planında söz sahibi olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi, 1980 Darbesi, Diyanet, Din Hizmetleri, Anlatı Analizi

Kaynakça

• Akın, Rıdvan. "Geçmişten Günümüze Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Tarihi İşlevi". Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 2 (Aralık 2020), 559-589.
• Aktaş, Merve Gürcan. Hatıratlar Bağlamında Türkiye’de Din Eğitimi Tarihi (1923-1982). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Altıkulaç, Tayyar. “Dr. Tayyar Altıkulaç’ın Özgeçmişi”. Bakı Dövlət Universiteti İlahiyyat Fakültəsinin Elmi Məcmuəsi 3/5 (Mart 2006), 11-12.
• Altıkulaç, Tayyar. Zorlukları Aşarken I. İstanbul: Ufuk Yayınları, 2011.
• Altıkulaç, Tayyar. Zorlukları Aşarken II. İstanbul: Ufuk Yayınları, 2011.
• Altıkulaç, Tayyar. Zorlukları Aşarken III. İstanbul: Ufuk Yayınları, 2011.
• Arıcı, İsmail. “Din Dersi Öğretmeni Yetiştirme Faaliyetlerinin Dünü ve Bugünü”. Journal of International Social Research 11/56 (Nisan 2018), 877-884.
• Arsu, Şerife Uğuz- Tekindal, Melike. “Nitel Araştırmalarda Anlatı Araştırmasının Tanımı, Kapsamı ve Süreci”. Ufkun Ötesi Bilim Dergisi 21/1 (Haziran 2021), 85-124.
• Aydın, M. Şevki. Bir Din Eğitimi Kurumu Olarak Kur’an Kursu. Ankara: DİB Yayınları, 2010.
• Baktır, Mustafa. “Hutbe”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 20 Ağustos 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/hutbe
• Baloğlu, Niyazi. Bir Nesil Bir Ömür. Ankara: TDV Yayınları, 2023.
• Baltacı, Cahit. “Türk Eğitim Sisteminde Kur’an Kurslarının Yeri”. Kur’an Kurslarında Eğitim, Öğretim ve Verimlilik. ed. Cahit Baltacı vd. 15-18. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2000.
• Belge, Murat. “Mustafa Kemal ve Kemalizm”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Kemalizm. Cilt 2. ed. Murat Gültekingil ve Tanıl Bora. 29-43. İstanbul: İletişim Yayınları, 9. Basım, 2019.
• Bilgin, Beyza. Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi. Ankara, AÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1988.
• Birinci, Ali. “Hatırat Türünden Kaynakların Tarih Araştırmalarındaki Yeri ve Değeri”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 14/41 (Temmuz 1998), 611-620.
• Bulut, Mehmet. “Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Yaygın Din Eğitimi Görevi”. Diyanet İlmi Dergi 35/4 (Ekim 1999), 113-128.
• Coştu, Yakup ve Ceyhan, M. Akif. “DİTİB’in Din Eğitimi Faaliyetleri Üzerine Bir Değerlendirme”. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 8/1 (Temmuz 2015), 39-51.
• Creswell, J. W. Nitel Araştırma Yöntemleri: Beş Yaklaşıma Göre Nitel Araştırma ve Araştırma Deseni. Ankara: Siyasal Kitabevi, 3. Basım, 2016.
• DİB Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun. Resmî Gazete 12038 (2 Temmuz 1965). Erişim 24 Şubat 2024. https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/12038.pdf
• DİB Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun. Resmi Gazete 27640 (1 Temmuz 2010). Erişim 20 Ağustos 2024. https://resmigazete.gov.tr/eskiler/2010/07/20100713-2.htm
• Diyanet İşleri Başkanlığı. İmam Hatipler İçin Örnek Metinler. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 1982.
• DİB Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanuna Bir Ek Madde Eklenmesine Dair Kanun. Resmî Gazete 23777 (5 Ağustos 1999). Erişim 11 Mart 2024. https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/23777.pdf
• Doğan, Recai. “Cumhuriyet Öncesi Dönemde Yaygın Din Eğitimi Açısından Hutbeler”. Dini Araştırmalar 1/2 (Haziran 1998), 551.
• Doğan, Recai. “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Tevhid-i Tedrisat Çerçevesinde Din Eğitimi-Öğretimi ve Yapılan Tartışmalar”. Cumhuriyetin 75. Yılında Türkiye’de Din Eğitimi ve Öğretimi. ed. Cemal Tosun vd. 227-288. Ankara: Türk Yurdu Yayınları, 1999.
• Erdoğan, Mahmut Hüdai - Aybudak, Utku. "Dışlayıcı Laiklik ve Pasif Laiklik Sarmalında Diyanet İşleri Başkanlığı". Uşak Üniversitesi Uygulamalı Bilimler Fakültesi Dergisi 2/1 (Haziran 2022), 13-28.
• Gemici, Nurettin. “Uluslararası Diyanet Projesi ve Diyanet İşleri Türk-İslam Birliği (DİTİB)’nin Almanya’daki Din Hizmetlerine Katkıları”. Değerler Eğitimi Dergisi 12/30 (Aralık 2015), 181-211.
• Güran, Kemal. Doğru Yolun İzinde Bir Köy Çocuğunun Yaşam Öyküsü. Ankara: ESYAV Yayıncılık, 2016.
• Hülür, Asuman Banu. İnançlara Yönelik Söylemin İdeolojik İnşası: Cuma Hutbeleri. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• İpek, Emre. “Türkiye’de Kırâat İlminin Gelişimi ve Tayyar Altıkulaç’ın Bu Alandaki Çalışmaları”. İlahiyat 2 (Haziran 2019), 67-78.
• İpek, Emre. Türkiye’de Kırâat İlminin Gelişimi ve Tayyar Altıkulaç’ın Bu Alandaki Çalışmalarının Tahlili. Ankara: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Jaschke, Gotthard. “Yeni Türkiye’de Kur’an-ı Kerim Kursları”. çev. Nimet Arsan. İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 5/1-4 (1973), 47-63.
• Kara, İsmail. Cumhuriyet Türkiyesi'nde Bir Mesele Olarak İslam. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2008.
• Karahan, Mücahit. 2015-2019 Yılları Arasında Diyanet Hutbelerinin İçerik Analizi. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Karataş, Meryem. Cumhuriyet Dönemi Kuran Kursu Öğretim Programlarındaki Değişim. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Kenan, Ceren. Bargaining Between Islam and Kemalism An Investigation of Official Islam Through Friday Sermons. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Kocaman, Kasım. Dini İletişimde Hutbe. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Köprülü, Orhan F. “İslam Ansiklopedisinin Mahiyeti ve Kıymeti”. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi 12/3 (Haziran 1973), 159-162. Kur’an-ı Kerim Meali ve Tefsiri. çev. Talat Koçyiğit- İsmail Cerrahoğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1984.
• Mert, Hamdi. “Din Eğitimi Seminerinde Belirlenen Görüşler”. Diyanet Gazetesi (15 Mayıs 1981), https://dergi.diyanet.gov.tr/indexarsiv.php
• Mert, Hamdi. “Almanya’daki Türk Çocukların Dramı”. Diyanet Gazetesi (26 Ekim 1984), https://www.hamdimert.com/?page=koseyazilari&id=1&id2=175
• Mert, Hamdi. Din ü Devlet Mülk ü Millet. Ankara: Sistem Yayıncılık, 1. Basım, 2017. Mücevher, M. Hamdi. “Anlatı ve Hayat Hikâyesi Araştırmaları”. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 25/3 (Temmuz 2020), 277-295.
• Okay, M. Orhan. “Hatırat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim: 22 Aralık 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/hatirat
• Okutan, Ahmet. Hayatım ve Din Hizmetlerinde Geçen 40 Yılım. Ankara: Rağbet Yayınları, 2018.
• Özçelik, Pınar Kaya. “12 Eylül’ü Anlamak”. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 66/1 (Aralık 2011), 73-93.
• Özdemir, Saadettin. “Diyanet Hizmetleri Açısından İlahiyat Fakültesi Program (lar)ı”. Din ve Bilim-Muş Alparslan Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 2/1 (Haziran 2019), 1-25.
• Öztan, Güven Gürkan - Bezci, Egemen B. “Türkiye’de Olağanüstü Hal: Devlet Aklı, Askerler ve Siviller”. Mülkiye Dergisi 39/1 (Nisan 2015), 159-186.
• Paşaoğlu, M. Talha. Din-Siyaset İlişkisinin Kurumsallaşması: Diyanet İşleri Başkanlığı Örneği. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Perşembe, Erkan. “Almanya’da Türklere Ait Dini Kuruluşlar”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/8 (Eylül 1996), 157-180.
• Subaşı, Necdet. Ara Dönem Din Politikaları. İstanbul: Küre Yayınları, 2005.
• Şen, Ziya. “Camilerde Okunan Hutbelerin Mevcut Durumunun Değerlendirilmesi ve Daha Mükemmel Hale Gelmesi İçin Bazı Teklifler". I. Din Hizmetleri Sempozyumu ed. Mehmet Bulut. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2008.
• Şimşek, Emre. “Almanya’daki Müslüman Topluma Katkıları Bağlamında DİTİB’in Din Eğitimine Yönelik Faaliyetleri”. ESKİYENİ 39 (Eylül 2019), 259-282.
• Şimşek, Şerife. Resmi Dini Alanın Yeniden Düzenlenmesi: 12 Eylül Ara Döneminde Diyanet İşleri Başkanlığı (1980-1983). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• TDV, Türkiye Diyanet Vakfı. “TDV İslam Ansiklopedisi Hakkında”. Erişim: 12 Şubat 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/hakkinda/kisa-tarihce
• Tosun, Cemal. Din ve Kimlik. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2. Basım, 1996.
• Türkiye Cumhuriyeti Anayasası. Resmî Gazete 17863 (9 Kasım 1982). Erişim 21 Ekim 2023. https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/17863_1.pdf
• Ürün, Nurettin. Erken Cumhuriyet Döneminde Dinin Merkezileşmesine Bir Örnek: Cuma Hutbeleri. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Yaşar, Mehmet. “İmam Hatiplerin Kendi Hutbelerini Okuması”. I. Din Hizmetleri Sempozyumu. ed. Mehmet Bulut. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2008.
• Yaşaroğlu, M. Kamil. “Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Hutbe Hizmetlerine Genel Bir Bakış”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (Ocak 2016), 93-107.
• Yılmaz, Zahide. Hamdi Mert'in Hayatı, Eserleri ve Din Eğitim-Öğretim Görüşleri. Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Yiğit, Dilek. İlk İmam Hatip Nesli Öncülerinin Türkiye'de Din Eğitimi ve Hizmetlerine Katkıları. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Yiğit, Dilek - Aşlamacı, İbrahim. “İlk İmam Hatip Nesli Öncülerinin Türkiye’nin Dini Hayatına Katkıları”. Talim 6/1 (Haziran 2022), 23-44.
• Zengin, H. Kader. “Son Dönem Cumhuriyet Hutbelerinin İçerik Analizi (2003-2011) Yılları Arası”. Yaygın Din Eğitimi Sempozyumu-II. ed. Mustafa Kaya. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Zengin, Zeki Salih. “Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Kur'an Kurslarının Kurulması ve Gelişimi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/2 (Haziran 2011), 1-24.