Al-Qarafi’s Theory of Waḍ‘ and al-Mahallī’s Criticisms: A Conceptual Debate in Uṣūl al-Fiqh

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 1, 140 - 157, 24.04.2025

Şeyma Yeşilyayla

https://doi.org/10.20486/imad.1637775

Öz

This study examines Karāfī’s (d. 684/1285) conception of waḍ‘ and the criticisms directed at it by Maḥallī (d. 864/1459), analyzing their contributions to the fields of uṣūl al-fiqh and linguistic thought. Karāfī classified the process by which words acquire meaning into three categories: lughawī waḍ‘, ʿurfī waḍ‘, and sharʿī waḍ‘. With this categorization, he introduced an approach that diverged from classical uṣūl al-fiqh understandings. According to Karāfī, lughawī waḍ‘ refers to the intentional assignment of a word to a specific meaning, while ʿurfī waḍ‘ denotes meanings shaped by common societal usage. Sharʿī waḍ‘, on the other hand, pertains to meanings designated through divine revelation or specified by the Prophet Muḥammad (peace and blessings be upon him). Karāfī’s classification presents a holistic perspective that considers the process of meaning acquisition not only from a linguistic standpoint but also within social and religious contexts. Maḥallī, however, criticized Karāfī’s distinction, arguing that there is no essential difference between sharʿī waḍ‘ and lughawī waḍ‘, since both are ultimately the result of a deliberate act of designation. This study, therefore, focuses on whether the concept of waḍ‘ should be evaluated within a framework centered on intentional assignment. The findings indicate that although Karâfī’s theory of designation can, in certain aspects, be associated with the classification of ḥaqīqah, his approach presents a unique contribution to the field of uṣūl al-fiqh by explaining linguistic designation (waḍ‘) as a deliberate specification, while interpreting customary and shar‘ī designation in relation to frequency of usage.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , Usul al-Fiqh , Waḍ‘ , Sharʿī Discourse , al-Qarāfī , al-Maḥallī

Karâfî’nin Vaz‘ Teorisi ve Mahallî’nin Eleştirileri: Fıkıh Usulünde Kavramsal Bir Tartışma

Öz

Bu çalışma, Karâfî’nin (öl. 684/1285) vaz‘ anlayışını ve buna yönelik Mahallî’nin (öl. 864/1459) eleştirilerini ele alarak, her iki âlimin fıkıh usulü ve dil anlayışına katkılarını tahlil etmektedir. Karâfî, lafızların anlam kazanma sürecini lugavî, örfî ve şer‘î vaz‘ çerçevesinde değerlendirmiş ve bu tasnifle klasik fıkıh usulü anlayışından ayrılan bir yaklaşım ortaya koymuştur. Lugavî vaz‘ı kasıtlı bir tahsis olarak gören Karâfî, örfî vaz‘ı toplumun müşterek kullanımıyla belirlenen anlamlar, şer‘î vaz‘ı ise ilahî beyan ve Hz. Peygamber’in (s.a.v.) tayin ettiği lafızlarla ilişkilendirmiştir. Karâfî’nin bu tasnifi, lafızların anlam kazanım sürecini yalnızca dilsel bir çerçevede değil, aynı zamanda toplumsal ve dinî bir bağlam içinde değerlendiren bütüncül bir yaklaşım sunmaktadır. Mahallî ise şer‘î ve lugavî vaz‘ arasında mahiyet farkı bulunmadığını, her ikisinin de bilinçli bir tayin sonucu oluştuğunu savunarak Karâfî’yi eleştirmiştir. Bu çerçevede çalışma, vaz‘ kavramının kasıt temelli bir değerlendirmeye tâbi tutulup tutulamayacağı meselesine odaklanmaktadır. Elde edilen bulgular, Karâfî’nin vaz‘ teorisinin, hakikat tasnifiyle belirli açılardan ilişkilendirilebilmekle birlikte lugavî vaz‘ı doğrudan kasıtlı bir tahsisle örfî ve şer‘î vaz‘ı ise kullanım sıklığıyla açıklaması bakımından fıkıh usulü literatürüne özgün bir katkı sunduğunu ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku , Fıkıh Usulü , Vaz‘ , Şer‘î Hitâb , Karâfî , Mahallî

Kaynakça

• Âmidî, Seyfüddin Ali b. Muhammed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abdurrezzak ‘Afîfî. Riyad: Darü’s-Sami‘î, 2003.
• Arslan, Şükrü. “Mahallî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/326-327. Ankara: TDV Yayınları, 2003. Attâr, Hasen b. Muhammed b. Mahmûd. Hâşiyetü’l-Attâr alâ Cem‘i’l-Cevâmi’. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İmiyye, ts.
• Bâkillânî, Ebû Bekr Muhammed b. et-Tayyib. et-Takrîb ve’l-irşâd fî usûli’l-fıkh. thk. Abdülhamid b. Ali Ebû Zenîd. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Baskı., 1998.
• Bitkay, Osman. Celâleddin el-Mahalli ve El-Bedrü’t Tâli’ Adlı Eseri. Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Buhârî, Abdulaziz b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr ‘an usûl-i Fahri’l-İslam el-Pezdevî. thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. 4 Cilt. Lübnan: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2009.
• Çakmak, Selma. Fıkıh Usûlünde Lafızların Kesinliği Problemi. İstanbul: Timaş Akademi, 2022. Debûsî, Ebû Zeyd b. Ömer b. İsa. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Halil Muhyiddin el-Meyyis. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Güman, Osman. Nahiv ve Fıkıh Usûlü İlişkisi. İstanbul: İsam Yayınları, 2017.
• İbn Emîru Hâc, Şemsüddîn el-Halebî. et-Takrîr ve’t-tahbîr. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1983.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddin Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-arab. thk. Abdullah Ali el-Kebîr vd. 15 Cilt. Beyrut: Daru Sâder, ts.
• İltaş, Davut. Fıkıh Usûlünde Mütekellimîn Yönteminin Delâlet Anlayışı. İstanbul: İsam Yayınları, 2011.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdris. Nefâisü’l-usûl fî şerhi’l-Mahsûl. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd - Ali Muhammed Muavvız. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1995.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdris. Şerhu Tenkîhi’l-fusûl fî ihtisâri’l-Mahsûl fi’l-usûl. haz. Mektebü’l-Buhûs ve’d-Dirâsât. Beyrut: Darü’l-Fikr, 2004.
• Karâfî, Şihâbüddîn Ebü’l-Abbâs Ahmed b. İdrîs. ez-Zahîre. thk. Muhammed Haccî. Beyrut: Da-ru’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Leknevî, Abdülalî b. Nizâmiddîn b. Kutbiddîn es-Sihâlevî el-Ensârî. Fevâtihu’r-rahamût bi-şerhi Müsellemü’s-sübût. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Mahallî, Ebû Abdillâh Celâlüddîn Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. Şerhu’l-Celâl el-Mahallî alâ Cem’i’l-cevâmi’ (Hâşiyetü’l-Attâr ile). 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Keşfü’l-esrâr fî Şerhi Menâri’l-envâr (Şer-hu Nurü’l-envar ‘ale’l-Menâr ile). 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Özdemir, İbrahim. İslam Düşüncesinde Dil ve Varlık. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• Pezdevî, Fahrü’l-İslâm Ali b. Muhammed. Kenzü’l-vusûl ilâ marifeti’l-usûl (Tahrîcu Ehâdisu Usûl’i-Pezdevî ile). nşr. Mîr Muhammed Kütüphanesi. Karaçi, ty.
• Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer b. el-Hüseyin. el-Mahsûl fî ilmi’l-usûl. thk. Taha Câbir Feyyâz el-’Ulvânî. 6 Cilt. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullah b. Mesud el-Mahbûbî. et-Tavdîh li metni’t-Tenkîh fî usûli’l-Fıkh (Şer-hu’t-Telvîh ile). thk. Zekeriya Umeyrât. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ty.
• Serahsî, Ebû Bekir Şemsül-eimme Muhammed b. Ebi Sehl Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebu’l-Vefâ el-Efgânî. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2005.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. el-İbhâc fî şerhi’l-Minhâc. 3 Cilt. Bey-rut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed. Ḥüsnü’l-muḥâḍara. thk. Muham-med Ebu’l-Fazl İbrâhim. 2 Cilt. b.y.: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, 1967.
• Şâyide, Süfyân. “el-Vaz’ ve Aksâmuhu mine’l-Manzûri’l-Usûlî fî Dav’i Mukârebeti’l-Karâfî”. Me-celletü’t-Ta’lîmiyye 7/2 (2017), 37-42. https://asjp.cerist.dz/en/article/27517
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed. İrşâdü’l-fuhûl. thk. Ebu Hafs Sami b. el-Arabi. 2 Cilt. Riyad: Darü’l-Fazîle, 2000.
• Teftâzânî, Sadüddîn Mesud b. Ömer. Şerhu’t-Telvîh ala’t-Tavdîh. thk. Zekeriya Umeyrât. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Yeşilyayla, Şeyma. Dilin Vaz‘ı ve İçtihatlara Etkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2024.
• Yıldırım, Abdullah. “Vaz’ İlmi”. İslam Medeniyetinde Dil İlimleri: Tarih ve Problemler. ed. İsmail Güler. İstanbul: İsam Yayınları, 2015.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. Esâsu’l-belâğa. ed. Muhammed Bâsil ‘Uyûn es-Sûd. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998. Zerkeşî, Bedrüddin Muhammed b. Bahâdır. el-Bahrü’l-muhît fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Süleyman el-Eşkar. 6 Cilt. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslam, 2. Basım, 1992.