The Concept of Ribā and the Term Interest from the Ḥanafī Jurisprudential Tradition to Financial Modernity

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 2, 311 - 337, 21.08.2025

Ahmet Kavut , Nasi Aslan

https://doi.org/10.20486/imad.1675620

Öz

This study comparatively analyzes the classical Ḥanafī jurisprudential concept of ribā and the contemporary economic concept of interest (including usury). The primary objective of this research is to identify the conceptual boundaries of ribā within the Ḥanafī legal tradition and evaluate the extent to which these boundaries correspond to modern interest-based practices. According to the findings, various civilizations throughout history have either entirely prohibited or strictly regulated interest due to its disruptive societal effects. This historical reality indicates that opposition to interest cannot be reduced solely to a specific legal tradition or ideological stance. In Ḥanafī sources, ribā is treated in relation to concepts such as the uniformity of genus and measurement (cins and miqdār), invalid contracts (ʿuqūd fāsida), and any form of unilateral gain without due compensation, with particular attention given to its underlying legal cause (ʿilla) and its inherently ambiguous (mujmal) nature. In a modern context, the term interest is structurally differentiated into two distinct forms: regulatory, legally permitted interest (interest) and exploitative, usurious practices (usury). The study concludes that the concepts of ribā and interest belong to distinct systems and therefore differ fundamentally in their definitions and implications. Nevertheless, due to an inclusive interpretation guided by caution, these terms have been evaluated within a narrow and cautious framework on a shared conceptual plane. However, it also concludes that certain types of contemporary interest practices aimed strictly at protecting against loss of value and governed by stringent conditions could potentially be reconsidered from a jurisprudential (fiqhī) perspective.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , Ḥanafī Jurisprudence , Ribā , Interest , Usury

Hanefî Fıkıh Geleneğinden Finansal Modernliğe Ribâ Kavramı ve Faiz Terimi

Öz

Bu çalışma, Hanefî fıkıh geleneğinde ele alınan ribâ kavramı ile çağdaş ekonomik sistemde câri olan faiz (ve tefecilik) terimini karşılaştırmalı bir perspektifle analiz etmektedir. Araştırmanın temel amacı, Hanefî fıkıh literatüründe ribâya dair kavramsal sınırları ortaya koymak ve bu sınırların çağdaş faiz uygulamalarıyla ne ölçüde örtüşüp örtüşmediğini değerlendirmektir. Elde edilen bulgulara göre, tarih boyunca farklı medeniyetler, toplumsal düzeni bozucu etkilerinden ötürü faizi ya topyekûn kaldırma ya da düzenleme gereği duymuşlardır. Bu durum, faizle mücadelenin belirli bir hukuk sistemine veya belirli bir görüş ve fikriyata indirgenemeyeceğini göstermektedir. Hanefî kaynaklarda ribâ, cins/ölçü birliği, fâsit akitler ve her türlü karşılıksız menfaat olarak ele alınmakta, özellikle illetinin ne olduğu ve mücmel niteliği üzerinde durulmaktadır. Modern bağlamda ise faiz terimi, interest (düzenleyici, yasal faiz) ile usury (sömürüye dayalı tefecilik) bağlamında yapısal bir ayrıma tabi tutulmaktadır. Çalışmanın sonucunda, ribâ kavramı ve faiz teriminin farklı sistemlere ait tanımlamalar olduğu sonucuna ulaşılmış; bununla birlikte, ihtiyata dayalı kapsayıcı yorum gereği, ribâ/faiz tanımlamalarının aynı düzlemde, daraltıcı bir şekilde değerlendirildiği görülmüştür. Ancak, değer kaybının önlenmesini amaçlayan ve sıkı şartlarla sınırlı tutulan günümüz iktisadi anlamında bazı faiz türlerinin, fıkhî açıdan yeniden değerlendirilmesinin mümkün olabileceği sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku , Hanefî Fıkhı , Ribâ , Faiz , Tefecilik.

Kaynakça

• Akalın, Şükrü Halûk vd. Türkçe Sözlük. 11. Basım. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2011.
• Albayrak, Seyyit Ali. “Nominal-Reel Faiz Ayrımı Çerçevesinde İslâm’da Faiz Yasağının Kapsamını Yeniden Düşünmek”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/18 (Temmuz 2022), 569-589. https://doi.org/10.17050/kafkasilahiyat.1115438
• Al Arabiya, “el-Merkezî et-Türkî yuhaffiddu seʿr el-fâʾide ilâ %47.50” (Erişim 23 Nisan 2025). https://www.alarabiya.net/
• Al Jazeera Net, “el-Benk el-Merkezî et-Türkî yerfa’u bi-şeklin mufâciʾi el-fâʾide ilâ %50” (Erişim 23 Nisan 2025). https://www.aljazeera.net/
• Alghad TV, “el-Benk el-Merkezî et-Türkî yeteharraku bi-şeklin mufâciʾ li-refʿ el-fâʾide ilâ %50” (Erişim 23 Nisan 2025). https://www.alghad.tv/
• Anadolu Ajansı, “el-Benk el-Merkezî et-Türkî yusabbitu seʿr el-fâʾide ʿinde %50” (Erişim 23 Nisan 2025). https://www.aa.com.tr/
• Aristotle. Politics. çev. Benjamin Jowett. Ontario: Batoche Books, 1999.
• Ayengin, Tevhit. “Çalışmanın Dînî Temelleri: Kalvinizm ve İslâm Örneği”. İslâm Araştırmaları Dergisi. 18/4 (2005), 463–472.
• Bab Mahkemesi 150 Numaralı Sicil (H. 1143–1144 / M. 1730–1732), haz. Coşkun Yılmaz (İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2019), 241. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed el-Rûmî el-Mısrî. el-İnâye. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1970. Baltacı, Ahmet F. – Yıldız, Serkan. Finansal Piyasalar ve Kurumlar. İstanbul: Beta Yayınları, 2018.
• Bayındır, Servet. “Ribanın Tarifi Konusunda Yeni Bir Yaklaşım Önerisi”. İlahiyat Akademi 13 (Haziran 2021), 1-30. https://doi.org/10.52886/ilak.917477
• Binatlı, Yusuf Ziya. “Faiz ve İslam Hukukunda Faiz”. Eskişehir İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Dergisi 2/1 (Haziran 1966), 147-183.
• Bury, J. B. A History of the Eastern Roman Empire from the Fall of Irene to the Accession of Basil I (A.D. 802–867). London: Macmillan and Co., 1912.
• Cessâs, Ahmed b. Ali Ebu Bekir er-Razi. el-Fusul fi’l-usûl. Kuveyt: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1414/1994.
• Cessâs, Ahmed b. Ali Ebu Bekir er-Razi. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî fi’l-fıkhi’l-Hanefî. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2010.
• CNBC Arabia, “el-Benk el-Merkezî et-Türkî yuʿlinu tahfîd seʿr el-fâʾide min %50 ilâ %47.5” (Erişim 23 Nisan 2025). https://www.cnbcarabia.com/
• Article L. 314-6. Code de la Consommation. France: Journal Officiel de la République Française (JORF). Erişim 23 Nisan 2025. https://www.legifrance.gouv.fr/codes/article_lc/LEGIARTI000032303335
• Codice Penale Italiano. İtaly: Gazzetta Ufficiale della Repubblica Italiana, Serie Generale n. 251. Erişim 23 Nisan 2025. https://www.gazzettaufficiale.it/sommario/codici/codicePenale
• Consumer Credit Act 1974. UK: Public General Acts. Erişim 23 Nisan 2025. https://www.legislation.gov.uk/ukpga/1974/39/contents
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. Kitâbu’t-tarîfât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdullah b. Yusuf b. Muhammed. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Salah bin Muhammed bin Avvade. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Döndüren, Hamdi. “İslam Ekonomisinde Faiz ve Finans Kaynakları.” İslam Ekonomisinde Finansman Meseleleri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1992.
• Ebu İshak İbrahim bin Ali bin Yusuf eş-Şîrâzî. el-Lüma fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2003.
• Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullâh b. Mahmûd b. Mevdûd el-Mevsılî. el-İhtiyâr li-talîli’l-Muhtâr. thk. Mahmûd Ebû Dakîka. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1937.
• Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergânî el-Mergînânî. el-Hidâye fi şerh Bidâyeti’l-Mübtedî. thk. Talal Yusuf. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabîyye, ts.
• Ebü’l-Hattâb Mahfûz b. Ahmed b. el-Hasen el-Kelvezânî el-Bağdâdî. et-Temhîd fî usûli’l-fıkh. thk. Mufîd Muhammed Ebu Amşe - Muhammed bin Ali bin İbrahim. Cidde: Dârü’l-Medenî, 1985.
• Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed el-Kudûrî. et-Tecrîd. thk. Muhammed Ahmed Serac - Ali Cuma Muhammed. Kahire: Daru’s-Selam, 2. Basım, 2006.
• Efe, Aynur Gül. “Ribâ Kavramının Etimolojik ve Semantik Analizi”. Bayburt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (Haziran 2022), 30-50. https://doi.org/10.47098/bayburt-ilahiyat.1071066
• Haddâd, Radıyyüddîn Ebû Bekr b. Alî b. Muhammed. el-Cevheretü’n-neyyire. Kahire: el-Matbaatu’l-Hayriyye, 1322/1904.
• Hamûd, Sâmî Hasan Ahmed. Tatvîru’l-a’mâli’l-masrifiyye bimâ yettefiku ve’ş-Şerîati’l-İslâmiyye. Amman: Matbaatu’ş-Şark, 2. Basım, 1402/1982.
• Homer, Sidney – Sylla, Richard. A History of Interest Rates. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press, 1996. İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdülazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkî. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-Muhtâr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed. İ’lâmü’l-muvakkıîn. thk. Mahmûd Abdusselâm İbrahîm. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
• İbn Nuceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Bahrü’r-râik. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İslâmî, ts.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. Fathu’l-kadîr li’l-âcizi’l-fakîr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1970.
• İstanbul Kadı Sicilleri 100, Evkâf-ı Hümâyûn Müfettişliği 673 Numaralı Sicil (H. 1300–1301 / M. 1883–1884), ed. Coşkun Yılmaz (İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2019), 211. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri 45, Evkâf-ı Hümâyûn Müfettişliği 1 Numaralı Sicil (H. 1016–1035 / M. 1608–1626), ed. Coşkun Yılmaz (İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2019), 149. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri 96, İstanbul Mahkemesi 172 Numaralı Sicil (H. 1257–1258 / M. 1841–1842), ed. Coşkun Yılmaz (İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2019), 484–485. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri, Galata Mahkemesi 20 Numaralı Sicil (H. 1005–1007 / M. 1596–1599), proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, haz. Mehmet Akman – Fethi Gedikli (İstanbul: İSAM Yayınları, 2012), 328. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• Norman, Jones. “Usury”. EH.Net Encyclopedia, Erişim: 12 Şubat 2025.
• Kahtânî, Said b. Ali b. Vahf. er-Ribâ: adrâruhû ve âtârühü fî zavi’l-Kitâb ve’s-Sünne. Riyad: Matbaatü’s-Sefîr, ts.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mesûd b. Ahmed. Bedâiu’s-sanâi fî tertîbi’ş-şerâi. Beyrut: Dârü’l-Erkâm bin Ebü’l-Erkâm, 1997.
• Kaval, Hasan. Finansal Yönetim. Ankara: Gazi Kitabevi, 2019.
• Koca, Ferhat. “Mücmel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/451-453. Ankara: TDV Yayınları 2020.
• Küçükkalay, Abdullah Mesud. İktisadi Düşüncede Faiz. Konya: Çizgi Kitabevi, 2018.
• Mieroop, Marc Van De. A History of the Ancient Near East, ca. 3000-323 BC. Oxford: Blackwell Publishing, 2. Basım, 2004.
• Mishkin, Frederic – Eakins, Stanley. Financial Markets and Institutions. New York: Pearson, 2018.
• Nemet-Nejat, Karen Rhea. Daily Life in Ancient Mesopotamia. Westport, CT: Greenwood Press, 1998.
• GOB, General Obligations Law - GOB § 5-501. USA: The New York State Senate, 2014. Erişim 20 Nisan 2025. https://www.nysenate.gov/legislation/laws/GOB/A5T5
• Oxford English Dictionary. “Interest”. Erişim 2 Şubat 2025. https://www.oed.com/
• Ömer, Ahmed Muhtâr. Muʿcemü’l-lugati’l-Arabiyyeti’l-muâsıra. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 2008.
• Rose, Peter – Hudgins, Sylvia. Bank Management & Financial Services. New York: McGraw-Hill Education, 2012.
• Sadr, Sayed Kazem. İslâm’ın Erken Döneminde İktisadi Sistem. çev. Hakan Şahin. İstanbul: alBaraka Yayınları, 2020.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. thk. Kemal Abdülazim el-Anâni. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2009.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebû’l-Vefa el-Afgânî. Beyrut: Dârü’l-Mârife, 1390/1972.
• Seyidoğlu, Halil. İktisat Biliminin Temelleri. İstanbul: Güzem Can Yayınları, 2006.
• Yenisey, Feridun – Plagemann, Gottfiried. Alman Ceza Kanunu Strafgesetzbuch (StGB). İstanbul: Beta Yayım, 2. Basım, 2015.
• Şenkul, Osman. Parahistoria Faiz Sümer’den Siber Dünyaya. İstanbul: Scala Yayıncılık, 2020.
• Taftazânî, Saduddîn Mesûd b. Ömer. et-Telvîh ilâ keşfi hakâiki’t-tenkîh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• TRT Arabi, “el-Benk el-Merkezî et-Türkî yeteharraku bi-şeklin mufâciʾ li-refʿ el-fâʾide ilâ %50” (Erişim 23 Nisan 2025). https://www.trtarabi.com/
• Tûfî, Süleyman b. Abdülkavî b. el-Kerîm es-Sarsârî. Şerhu Muhtasari’r-Ravza. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. Suudi Arabistan: Vizâretü’ş-Şuûni’l-İslâmiyye ve’l-Evkâf ve’d-Da’ve ve’l-İrşâd, 1998.
• TCK, Türk Ceza Kanunu. Resmî Gazete 25611 (26 Eylül 2004). Erişim 23 Nisan 2025. https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=5237&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5
• Tüysüz, Turgay. Bankacılık Teorisi, Mevzuatı, Uygulaması. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2016.
• Ünğan, Mustafa. Kredi Yönetimi ve Risk Analizi. İstanbul: Türkmen Kitabevi, 2017.
• Zerkeşî, Ebu Abdullah Bedruddin Muhammed bin Abdullah bin Bahadır. el-Bahrü’l-muhît fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.