AZERBAYCANIN SOVYETLEŞMESİ VE NAHCIVAN ERMENİLERİNİN İŞGALCİLİK PLANLARI

Yıl 2019, Cilt: 4 Sayı: 1, 28 - 84, 01.05.2019

Gülzar İbrahimova

Öz

Makale, Sovyet Rusya ve Ermenistan'ın Daşnaq hükümeti ve daha sonra Sovyet Ermenistan tarafından Azerbaycan'ın toprak meseleleri ve Azerbaycan'da Sovyetleşmenin ilk aşamasında Nahçıvan'daki Ermenilerin saldırganlık planları hakkında haksız kararlar üzerine yorumlar. Gösterilir ki, Azerbaycan'ın olağanüstü yetkili temsilcisi B.Şahtaxtinski Azerbaycan'ın topraklarından mahrum edilmesi ihtimalinin yüksek olduğu bir ortamda 1920 4 Ağustos tarihli mektubu ile Lenin`e Azerbaycan'daki Bolşevizmin ilk sonuçlarının toprak bütünlüğü açısından kaynaklanan olumsuz sonuçlarının Bakü'de hayal kırıklığı yarattığını belirterek, merkezin önünde kendi toprakların tutulması ile protesto eden bir halkın iradesini ortaya koymuştur. Fakat az sonra, özellikle Azerbaycan SSC yönetimi ve halkının katılım ve haberleri olmadan 10 Ağustos 1920'de RSFSR ve Taşnak Ermenistan arasında imzalanan 6 maddeden oluşan sözleşmenin ikinci maddesi kapsamında Ermenistan Cumhuriyeti birliklerinin yerleştirilmesi için antlaşmayla belirlenmiş şeritler dışında tartışmalı vilayetler Karabağ, Zengezur ve Nahçıvan kazası RSFSR birlikleri tarafından tutulur. Antlaşmanın şartlarına göre, Azerbaycan'a ait olan Şarur-Deralayez bölgesi tamamen bir bütün olarak Ermenistan'a devredilmiştir. Karabağ, Zengezur ve Nahçıvan “tartışmalı araziler” ilan edildi. Bu durum, Azerbaycan'ın diğer arazileri olan Zengezur'un işgali için politik bir zemin yaratıyor. Nahçıvan meselesi, 30 Kasım 1920'de Ermenistan'daki Sovyet rejiminin zaferiyle bağlantılı olarak AKP b P MK siyasi bürosunun toplantısında tartışılmamış olsa da, Orşonikidzenin baskısı ile verilen Bakü Sovyeti 1 Aralık 1920- yılı beyannamesinde Zengezur ve Nahçıvan kazalarının arazisi Sovyet Ermenistanının bölünmez arazisi olarak ifade edilmesi haberi dekabrın 5-de Nahçıvan'da itirazla karşılanır. 20 Aralık'ta Türkiye tarafından Kazım Karabekir Paşa, Nahçıvan'ın Gümrü Antlaşması kapsamında Türk koruması altında olduğunu belirtiyor. O yüzden de 28 Aralık 1920'de Ermenistan, açıklamalarında Nahçıvan'ın bağımsız bir Sovyet cumhuriyeti olarak kabul edildiğini ve Nahçıvan'a karşı herhangi bir toprak talebini reddettiğini açıkladı. Ancak, Merkez Moskova ve Ermenistan tarafından Nahcivan'ın Azerbaycan'dan koparılmasına karşı birçok hamle yapılyor. Nahcivan'ın statüsü meselesi, 16 Mart 1921'de son olarak RSFSR ile Türkiye arasında imzalandı. Antlaşma, 20 Temmuz 1921'de Sovyetler Birliği ve 31 Temmuz 1921'de Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından onaylandı. Taraflar belgelendirme belgelerini 22 Eylül 1921'de Kars'ta teslim ederler. Anlaşmada Nahçıvan'ın sınırları özel bir madde ile net kaleme alınmış ve anlaşan taraflar Azerbaycan egemenliği altında özerk bir bölge olmasını kabul etmişler. Arşiv belgelerine ve kaynaklara başvurmakla gösterildi ki Nahçıvan'ın statüsü konusunda Azerbaycanlı yetkilileri ve Türkiye'nin kararlı tutumu, ilkesel uzak görüşlü politikaları sayesinde Nahçıvan Azerbaycan'ın himayesinde özerk kurum gibi Halk Şuralar Cumhuriyeti ilan edilmiştir. Yani, Kars antlaşmasıyla, Ermenistan Nahçıvan'ın Azerbaycan'a ait olduğunu kabul etti. Ancak Kars antlaşması Kremlin tarafından defalarca ihlal edildi. Nahçıvan Muhtar Cumhuriyeti kurulduğunda, onun bölgesi Nahçıvanın tarihi topraklarının 5988 km karelik alanını kapsadıysa da, 1929-1930 yıllarında özerk cumhuriyet topraklarının bir kısmı Kreml rejimi tarafından Ermenilere verilmiştir. Dolayısıyla, 18 Şubat 1929'da, Transkafkasya Merkez Yürütme Komitesi'nin kararı ile Nahçıvan'a ait topraklar: Garçivan, Gurtbulak, Horadiz, Ağxeç, Oğbin, Almalı, İtkıran, Sultanbey ve Kilit Ermenistan'a transfer edildi. 1930'da Nahçıvan Muhtar Cumhuriyeti, Aldero, Lehvaz, Astazur, Nüvedi ve diğer yerleşim birimleri Ermenistan'a verilmiş ve o bölgede Mehri ilçesi oluşturuldu. Böylelikle, Nahçıvan Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin toprakları, 1929- 1930 yıllarında Ermenistan SSR'sine verilen topraklar pahasına 5365 kilometrekareye düşürülmüştür. İttifak cumhuriyetlerinin arazi ayrımını yansıtan bilgi kitabında ise 1954 yılında artık Nahçıvan'ın arazisi 5,2 bin kilometre kare görüntülenir. 2018 yılının Mayıs ayında Nahçıvan Muhtar Cumhuriyeti 11 bin hektardan fazla arazisi ve Şerur rayonunun Günnüt köyü ermenilerden azad edilerek devlet sınırı boyunca elverişli pozisyonlar Azerbaycan Ordusu'nun kontrolüne geçti. Ve eminiz ki, yakın gelecekte Ermenistan hükümetinin ismini değişerek Tiqranaşen koyduğu Kerki köyü, Karakaya, Daşxırman, Ağbulaq, Danzik, Arpa, Çive, Arpi, Keşikkend, Başkend, Ortakend ve diğer eski Azerbaycan köylerinden de Azerbaycan askeri adım adım düşmanı devlet sınırına çekilmeye zorlayacak.

Anahtar Kelimeler

Sovyetleşme, işğal, sınır, Güney Kafkasya, Azerbaycan, Ermenistan, Zengezur, Nahçıvan, Dağlık Karabağ

SOVIETIZATION OF AZERBAIJAN AND INVASION PLANS OF NAKHCHIVAN ARMENIANS

Öz

This article contains that comments about invasion plans of Armenians on Nakhchivan in first step of Sovietization in Azerbaijan and land issues between Soviet Russia and Dashnak government of Armenia, and later Soviet Armenia and Azerbaijan. It’s shown that the extraordinary authorized representative of Azerbaijan, B. Sahakhtinski pointed that the negative consequences of Bolshevism's first conclusions of Azerbaijan in terms of territorial integrity were disappointing in Baku and with a letter dated 4th of August 1920 to Lenin. But shortly afterwards, especially without the participation and news of the Azerbaijan SSC administration and its people the controversial provinces except Karabakh, Zengezur and Nakhchivan are being held by the RSFSR associations except for the strips agreed on for the placement of the Republic of Armenia under the second article of the 6-item contract signed between RSFSR and Dashnak Armenia on 10 August 1920. According to the terms of the agreement, the territory of Şerur-Deralayez belonging to Azerbaijan was transferred completely to Armenia as a whole. Karabakh, Zengezur and Nakhchivan declared “controversial land”. This creates a political backdrop for the occupation of Zengezur, the other land of Azerbaijan. Although the issue of Nakhchivan was not discussed at the meeting of the political branch of the AKP b PNC in connection with the victory of the Soviet regime in Armenia on November 30, The Baku Soviet which was given the force of the Orsonicidzez, is confronted in Nakhchivan in Dec. 5, when the declaration of December 1, 1920- is stated as the indispensable territory of the Zengezur and Nakhchivan casualties of Soviet Ermenistan. Kazim Karabekir Pasha on December 20 from Turkey, Gyumri within the scope of the Nakhchivan Agreement states that under Turkish protection. So, on December 28, 1920, Armenia declared that Nakhchivan was accepted as an independent Soviet republic and rejected any demand for land against Nakhchivan. However, many moves are being made by Moscow and Armenia to detach Nakhichevan from Azerbaijan. Nakhichevan's status issue, was signed between the RSFSR and Turkey last March 16, 1921. Treaty, the Soviet Union on July 20, 1921, and was approved by the Grand National Assembly of Turkey on July 31, 1921. The Parties submit their documentation in Kars on 22 September 1921. The boundaries of Nakhichevan are clearly written in the agreement with a special article and the parties have accepted that the autonomous region under the Azerbaijani government is accepted. Azerbaijanis in archival documents and were shown to apply to resources on Nakhichevan's status officials and determined attitude of Turkey, thanks to principled far-sighted policies such as autonomous institutions under the auspices of Nakhchivan of Azerbaijan People's Council are Republic was proclaimed. In other words, Kars agreed that Armenia Nakhchivan belonged to Azerbaijan. However, the Kars agreement was repeatedly violated by the Kremlin. When the Nakhchivan Autonomous Republic was established, some of the territories of the autonomous republic from 1929 to 1930 were given to Armenians by the Kreml regime, even though its territory included 5988 square km of the historical land of Nakhchivan. Therefore, on February 18, 1929, the territory belonging to Nakhchivan was transferred to Qarchivan, Qurdbulak, Horadiz, Aqxeç, Oqbin, Almali, İtqiran, Sultanbey and Kilit Ermenistan with the decision of Central Executive Committee of Transcaucasia. In 1930, the Nakhchivan Autonomous Republic, Aldero, Lehvaz, Astazur, Nuvedi and other settlements were given to Armenia, and the area of Mehri was established there. Thus, the territory of the Nakhchivan Autonomous Soviet Socialist Republic was reduced to 5365 square kilometers at the expense of the territory granted to the Armenian SSR in 1929-1930. In the information book reflecting the land division of the Alliance republics, in 1954 Nakhichevan's landmark is now displayed at 5.2 thousand square kilometers. In May 2018, the Autonomous Republic of Nakhchivan was dismissed from the Armenian village of Gunnut village of Sharr rayon more than 11 thousand hectares and the convenient positions along the state border were controlled by the Azerbaijan Army. And I am sure that in the near future the Azerbaijani soldiers will force the enemy to retreat to the border of the state step by step from the Karakaya, Dashxirman, Agbulaq, Danzik, Arpa, Cive, Kesikkend, Baskend, Ortakend and Kerki village, other old Azerbaijani villages that the name of the Armenian government changed Tiqranaş

Anahtar Kelimeler

sovietization, occupation, border, South Caucasus, Azerbaijan, Armenia, Zengezur, Nakhchivan, Upper Daghlig Garabagh

Kaynakça

• ABDULLA H. (2017). Sultan bəy və Xosrov bəy Sultanov qardaşları 08.2017http://zengezur.com/index.php/4-xbrlr/xbrlr/6-mqallr A.Mikoyanın Q.Orconikidzeyə teleqramı. 29.06.1920.// RDSSTA, f.64, s. 1, i. 17
• ARDA: f.27, s.4. i.17, v.60
• ARDA: f 27, s. 4, i. 20
• ARDA: f. 27, s. 4, i. 13, v. 5-6
• ARDA: F.28 с, siy.1с, iş.53
• ARDA: F.28 с, siy.1с, iş.99
• ARDA: F. 28, s. 1, i. 127
• ARDA: F.28, s.l, i.155, v. 19-20
• ARDA: F.28, siy.1, i.116
• ARDA: F.28, s.1, i.42 v.63
• ARDA: F.410, s. 1, i. 98
• ARPİİ SSA: F. 1. 1, s. 1, iş. 22.
• ARPİİ SSA: F.1, siy.1, iş.18
• ARPİİ SSA: F.1, siy.31, iş.186 а, I h.
• ARPİİ SSA: F.276, siy.9, iş.30
• ARPİİ SSA: F.276, siy.5, iş.1
• ARPİİ SSA: F.276, siy.9, iş.61
• ARPİİ SSA: F.276, siy.9, iş.62
• ARPİİ SSA: F.609, siy.1, iş.21
• ARPİİSSA: F.1, siy.2, iş.25
• ARPİİ SSA: F.276, siy.5, iş 69
• ARPİİ SSA: F.276, siy.9, iş 48
• ARPİİ SSA: F.609, siy.1, iş 6
• ARPİİ SSA: F.609, siy.1, iş 62
• ARPİİ SSA: F. 1, s.1, i. 126
• ARPİİ SSA: F. 1, s.2, i.1.
• ARPİİ SSA: F. 1, s.74, i.124, v.58-59
• ARPİİ SSA: F. 1, s. 1, i. 24, v. 51-52.
• ARPİİ SSA: F.l, s.l, i.22, v.20
• ARPİİ SSA: F.2502, s. 3, i 9. s.98
• ARSPİHDA: F.1, siy.2, iş.59, v.237-239
• ARPİİSPİHDA: F. 1, siy.. 1, i. 14.
• ARPİİSPİHDA: F. 1, siy. 1, i. 22.
• ARPİİSPİHDA: F. 1, siy. 2, i. 156
• ARPİİSPİHDA: F. 1, siy. 2, i. 18
• ARPİİSPİHDA: F. 1, siy. 2, i. 5
• ARPİİSPİHDA: F. 1, siy. 2, i. 59
• ARPİİSPİHDA: F. 1, siy. 74, i. 135
• Az.İK-in Dekretləri (1920-1921 illər) Sənədlər toplusu. (1988). Bakı: Azərnəşr.
• Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensklopediyası /: 2 cilddə, II c., Bakı: Lider, 2005, 475 с.
• Azərbaycan İnqilab Komitəsinin iclasının protokolu. 12.05.1920.//ARDA, f.410, s. 1. i.78, v.6
• Azərbaycan K(b)P MK-nın Siyasi Bürosunun iclasının protokolu. 26.08.1920.//ARPİİ SSA, f. 1, s. 1, i.22
• Azərbaycan K(b)P MK-nm Təşkilat Bürosunun iclasının protokolu. 26.08.1920.// ARPİİ SSA, f.l, s.l, i.21
• Azərbaycan Kommunisti jurnalı, 1990, № ll
• Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Ermənistan Respublikası ilə mübahisəsiz ərazilərinin sərhədlərinin təsviri. 05.08.1920.//ARPİİ SSA, f.l, s.169, i.249/11
• Azərbaycan tarixi, VI c, Bakı, Elm, 568 s.
• Azərbaycanda sovet quruculuğunun yekunları” haqqında N.Nərimanovun V.İ.Leninə hesabatı. 15.09.1921.// RDSSTA, f.5, s. 1, i. 1219, v. 12
• Azərbaycanın fövqəladə səlahiyyətli nümayəndəsi B.Şahtaxtinskinin V.Leninə məktubu. 13.08.1920. // RDSSTA, f.5, s.l, i.2796
• B.Şaxtatinskinin V.İ.Leninə məktubu. 20.09.1920.// RF XSA, f.l, s.51, q. 321a, i.54859, v.6-7
• Ç.Çiçerinin Ohancaniyana teleqramı. 19.07.1920.// RDSSTA, f.64, s. 1, i.21
• D.Bünyadzadənin Qarabağ və Zəngəzurun fövqəladə komissarı təyin edilməsi haqqında Azərbaycan İnqilab Komitəsinin dekreti. 18.05.1920.//AR DA, f.420, s.l, i.5
• G.Çiçerinin B.Leqrana teleqramı. 19.07.1920.// RDSSTA, f.64, s.l, i.21
• G.Çiçerinin Q.Orconikidzeyə teleqramı. 02.07.1920. //RDSSTA, f.85, s.3c, i.2
• GMA, F.1, iş1, siy 25
• GMA, F.1, siy.1, iş 24.
• GMA: F. 607, siy.1, iş 1150
• İBRAHİMZADƏ Fizuli (2007). Behbud Ağa Şahtaxtinskinin Siyasi və Diplomatik Fəaliyyəti. Bakı:RDS Nəşriyyat Poliqrafiya Müəssisəsi
• İBRAHİMLİ, Xaləddin.(1996) Azərbaycan siyasi mühacirəti, Bakı
• HƏSƏNLİ, Сəmil. (2012). Sovel dövriində Azərbaycanın Xarici Siyasəti (1920-1939), Bakı: Elm
• HƏSƏNOV, V. (2004). Azərbaycan həmkarlar ittifaqı inzibati- amirlik rejimi dövründə (XX srin 20-30-cu illəri). Bakı: Elm HACIYEV
• İ.-İBRAHIMZADE, F.(2004). Behbud Şahtahtinski ve Moskova
• Antlaşması.//Atatürk dergisi, cilt 4, sayı 1
• Kommunist, 1920, 1may
• Q.Orconikidzenin birbaşa xətlə Azərbaycanla Ermənistan arasında mübahisəli ərazilər barədə
• Çiçerinin təcili diplomatik teleqramına cavabı. İyul, 1920. // RDSSTA, f.85, s.3c, i.2
• Q.Orconikidzenin G.Çiçerinə teleqramı. 26.08.1920.// RDSSTA, f.85, s.14, i.6
• Q.Orconikidzenin V.Leninə, İ.Stalinə və G.Çiçerinə teleqramı. 16.07.1920. //RDSSTA, f.85, s.3, i.2
• Qafqaz Cəbhəsi Hərbi İnqilab Şurasına təlimat. 04.07.1920. //RDSSTA, f.17, s.3, i.94
• İBRAHİMLİ, F. (2014). Siyasi çəkişmələr xalqın taleyində (XX əsrin 20-ci illəri)// Тarix və onun problemləri, № 1
• L.Qaraxanın Ermənistan Xarici İşlər Komissarına teleqramı. 15.05.1920.// AR DA, f.28, s.l, i.99, v.100
• MƏMMƏDOVA, Ş. (2004).Totalitarizmin interpretasiyası. Azərbaycanda Stalinizm. 1920- 1930. Bakı: Adiloğlu.
• MUSAYEV, İ. (1996).Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyt və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər). Bakı: Bakı Dövlət Universiteti.
• NƏRIMANOV, N. (1992).Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair (İ.V.Stainə məktub). Bakı: Azərnəşr
• N.Nərimanovun B.Şahtaxtinskiyə məktubu. Avqust, 1920.// RDSSTA, f.85, s.2c, i.3
• N.Nərimanovun V.İ.Leninə məktubu.//ARPİİ SSA, f.609, s.l, i.71, v.41
• N.Nərimanovun V.İ.Leninə iki məktubu. «İqtisadiyyat» qəzeti, 26 aprel 2000-ci il Nərimanov, Mdivani, Mikoyan, Naneyşvili, Vesnik, Levandovski və Mixaylovun RK(b) P MK-ya məktubu. 10.07.1920. //ARPİİ SSA, f.l, s.44, i.118
• Ohancaniyanyanın Azərbaycanın Xarici işlər komissarı Hüseynova teleqramı.23.08.1920.// AR DA, f.28, s.l.i.104
• RDSSTA, f.5, s.l, i.1220, v.l
• RDSSTA, f.5, s.l, i.2796, v.4
• RDSSTA, f.85, s.13. i.177. v.2-3
• RDSSTA, f.85, s.13. i.71. v.l-l (arx.)
• RDSSTA, f.85, s.14, i.37 v.1
• RDSSTA, f.85, ş.14, i.33, v.20
• RDSSTA, f.64, s.1,i. 105, v18
• RDSSTA, f.64, s.l, i. l, v.30 arx.
• RDSSTA, Q.Orconikidze fondu, f.85, siy.13, i.177
• RDSSTA, Q.Orconikidze fondu, f.85, siy.13, i.51
• RDSSTA, Q.Orconikidze fondu, f.85, siy.14, i.9
• RFXSA, f.04, s.39, q. 232, i.52987, v.47
• RSFSR ilə Ermənistan Respublikası arasında müqavilə. 10.08.1920. //ARPİİ SSA, f.l, s. 169, i.249/11
• RƏHMANZADƏ, Şamil. (2008). Azərbaycan-Gürcüstan münasibətlərində ərazi məsələləri. Bakı:Aspoliqraf.
• RƏFİYEV, B. (1995). Aysberqin sualtı hissəsi (1920-ci illər). Bakı, Azərnəşr
• STALİN İ.V. (1947). Əsərləri, c. 4. Bakı.
• S.Atayevin AK(b)P MK-ya məruzəsi. 12.12.1920.// ARPİİ SSA, f.l, s.l, i.141
• S.Kirovun G.Çiçerinə məktubu. 06.08.1920.//RDSSTA, f.80, s.4, i.102 k
• S.Kirovun G.Çiçerinə teleqramı. 29.06.1920.// RDSSTA, f.5, s.l, i.2178
• S.Kirovun Q.Orconikidzeyə teleqramı. 17.07.1920.// RDSSTA, f.64, s.l, i.17
• KARABEKİR, K. (1960). İstiklal Harbimiz. C. II, Emre Yayinlari.
• KARACA, A.(1982). Azerbaycanın Yakın Tarihine Kısa Bir Bakış. İstanbul, Azerbaycan Kültür Merkezi Yayınları
• TENGIRŞEK Y.K. (1967). Vatan Hizmetinde. İstanbul, Bahar Matbaası.
• YERASİMOS S., (1979).Türk-Sovet əlaqələri (Oktyabr dövründən milli mücadiləyə), Gözləm Yayınları, İstanbul
• ZEYNALOVA T.M. (2004). Azərbaycanda Milli dövlət quruculuğu tarixindən (1920-1930-cu illər). Bakı:Elm.
• DEKMEJIAN R.H. (1968).Soviet-Turkish Relations and Politiks in the Armenian SSR // Soviet Studies, Vol. 19, No. 4.
• The Russo-Turkish Boundary of 1921. (1923) // The Geographical Journal, Vol. 61, No. 3, (Mart)
• Cornwall J.H.M.(Jun 1923).The Russo-Turkish Boundary and the Territory of Nakhchivan // The Geographical Journal, Vol. 61, No. 6
• ATNUR, İ.E. (2001). Osmanlı Yönetiminden Sovyet Yönetimine Kadar Nahçıvan (1918- 1921)
• İSKENDER, Y. (2000). Gümrü Antlşması AKDTYK Atatürk Ataştırma Merkezi Yayınları, Ankara
• NERİMANOV, Neriman (2005). Mektuplar. Hazırlayan: Hüseyin Adıgüzel. İstanbul, İleri Yayınları
• MERAY S., O.OLCAY (1977). Osmanlı Imparator-luğu’nun Çöküşü Belgeleri : Mondros Bırakışması, Sevr Andlaşması, İlgili Belgeler, Ankara, Siyasal Bilgiler Fakültesi.
• MUSTAFA KAMAL PAŞA (1992). Nahçıvan Türk Kapısıdır. Dinleyip Nakleden: Faruk Sümer. Türk Dünyası Tarih Dergisi, Nisan, Sayı 64.
• ÜNÜVAR,Veysəl. (1948).İstiklal harbinde: Bolşeviklerle Sekiz Ay, 1920-1921, İstanbul
• ÜNÜVAR, Veysəl (2006). Naxçıvan: təlatüm və burulğanlar (1920-1921): Türkiyə Cümhuriy- yətinin qurucusu Mustafa Kamal Atatürkün anadan olmasının 125-ci ildönümünə / V. Ünüvar ; red. İ. Hacıyev. Naxçıvan : Əcəmi
• ŞİMŞİR, Baykal (1996). Bizim Diplomatlar. İstanbul, Bilgi Yayınları
• Aдpec- календарь Азербайджанской Республике (1920). Под.ред. А.М.Ставровского. Ваку АКОПЯН А.М., Эльчибекян А.М. Очерки истории Советской Армении. Ереван: Айпетрат, 1955 БАБЕРОВСКИ, Й. (2010). Враг есть везде. Сталинизм на Кавказе. М
• БАРСЕГОВ, Ю.Г. (2003). Геноцид армян. Ответственность Турции и обязательства мирового сообщества. Сборник документов: В 2-х т. Т.I. М.: Гардарики, /http://www/ genocide.ru/lib/barsegov/; Т. II. М.: Гардарики Борьба за победу Советской власти в Грузии (1958). Документы и материалы (1917- 1921гг.). Тбилиси: Сабчота Сакартвело. Декреты Азревкома 1920-1921 (1989) Сборник документов. Баку: Азернешр.
• Документы внешней политики ССCР. т II, M., 1958
• Документы внешней политики ССCР (1960). т.IV, 711 Т.IV (19 марта 1921г. – 31 декабря 1921г.). М.: Госполитиздат.
• Документы внешней политики ССCР (1959).т.III (1 июля 1920г. – 18 марта 1921г.). М.: Госполитиздат.
• МУСТАFАЗАДЕ, Р. (2006). Две Республики. Азербайджано-российские отношения в 1918-1922гг. М.: МИК. МЯСНИКОВ А. Ф. (1965). Избранные произведения. Ереван: Айастан
• Нагорный Карабах в 1918-1923 гг.: Сборник документов и материалов (1992). /Отв. ред. Микаэлян В.А. Ереван: АН Армении http://www.arsakhworld.com НИФТАЛИЕВ, И.В. (2010). Азербайджанская ССР в экспансионистских планах армян (20-е годы ХХ века). Баку: Издательство Тящсил Образование СССР. Сборник документов. 1917-1924. (1949)/ Под ред. Э.Б. Генкиной. М., Л.: Академи наук СССР Правда, 1920, 4 декабрья
• Проект мирного договора между РСFСР и Республикой Арменией // Армянский вестник, 2002, №1-2 / http://www.hayastan.ru Список населенных мест Азербайджана (по материалам сельскохозяй-ственной переписи 1917 и 1921гг.). (1922). Баку: Издание Наркомпрода комиссия по продналогу, Справочник СССР (1977). Админстративно-территориальное деление союзных республик. Москва
• Хармадарян С. В. (1969). Ленин и становление Закавказской федерации. Ереван. ШУКЮРОВ. К. (2008) К вопросу об автономизации Нагорного Карабаха: уроки истории // Кавказ и Глобализация (журнал социально-политических и экономических исследований), Швеция, Т.II, Выпуск 2
• №687. Бюллетень № 7. (27 мая 1920 г.) МИД Армении об армяно-азербайджанских отношениях, отправке делегации для переговоров в Москву и майском вооруженном восстании большевиков./ ЦГИА РА. F. 200. On. 1. Д. 427(ч. 2). Лл. 305—306. ТипограFский экземпляр, Опубликовано в: Республика Армения в 1918—1920гг. (политическая история). (2000).Сборник документов и материалов. Ереван: Гитутюн.
• № 691. (2 июня 1920 г). Телеграмма Народного комиссара иностранных дел РСFСР Г. Чичерина члену Кавказского бюро ЦК РКП(б) и РВС Кавказского Fронта Г. Орджоникидзе во Владикавказ о необоснованных территориальных претензиях Азербайджана к Армении и причинах, принуждающих соблюдать военный статус-кво.. /РГАСПИ. F. 85. On. 13. Д. 32. Лл. 1—2.
• № 699, 22 июня 1920 г. Телеграмма члена Кавказского бюро ЦК РКП(б) и РВС Кавказского Fронта Г. Орджоникидзе Народному комиссару иностранных дел РСFСР Г. Чичерину о турецком Fакторе при решении вопроса спорных территорий между Азербайджаном и Арменией не позднее 22 июня 1920 г., РГАСПИ. F. 64. On. 1. Д. 17. Лл. 66— 71.
• № 700. (26 июня 1920 г.) Из записи разговора члена Кавказского Бюро Цк Ркп(Б) И Рвс Кавказского Fронта Г. Орджоникидзе с народным комиссаром иностранных дел РСFСР Г. Чичериным о политике в Закавказье и необходимости играть там беспристрастную роль.Тов. Ленину. ГАРF. F. 130. On. 4. Д. 496. Лл. 115—116 об. Подлинник 2.
• № 701. (27 июня 1920 г.) Письмо-Телеграмма Председателя Азербайджанского Ревкома Н. Нариманова В. Ленину И Отзыв Народного Комиссара Иностранных Дел РСFСР Г. Чичерина, разоблачаюıщего политику потворствования антиармянским вожделениям Азербайджанских и Турецких националистов. /РГАСПИ. F. 2. On. 1. Д. 14516, Лл. 1—2 об. Подлинник. АвтограF.
• № 762. (10 августа 1920 г.).Соглашение о Мире Между Республикой Армении и РСFСР/ЦГИА РА. F. 200. On. 1. Д. 581. Л. 262. Республика Армения в 1918- 1920гг. (политическая история). Сборник документов и материалов. Ереван: Гитутюн, 2000. с. 248-249
• № 785. (Тифлис, 20 августа 1920 г.). Обращение по прямому проводу полномочного представителя РСFСР в Армении Б. Леграна К Народному Комиссару Иностранных Дел Г. Чичеринуо недопущении нарушения условий соглашения между РСFСР и Арменией от 10 августа 1920 г./ РГАСПИ. F. 64. On. 1. Д. 21. Л. 75.
• № 789. (не ранее 22 августа 1920 г.)Телеграмма полномочного представителя РСFСР в Армении Б. Леграна Народному Комиссару Иностранных Дел Г. Чичерину о необходимости разрешения спорных территориальных вопросов (Карабаха, Зангезура, Нахичевана) при условии урегулирования вопроса о свободном транзите через Армению
• № 813. Запись Разговора члена Кавказского Бюро ЦК РКП(Б) и РВС Кавказского Fронта Г. Орджоникидзе с Председателем Совета Народных Комиссаров Азербайджанской ССР Н. Наримановым, свидетельствующая о сговоре Орджоникидзе и Нариманова против территориальных прав Армении (не позднее 1 сентября 1920 г.)
• № 827. (Тифлис, 23 сентября 1920 г.).Телеграмма полномочного представителя РСFСР в Армении Б. Леграна Народному Комиссару Иностранных Дел Г. Чичерину и В. Ленину о недопустимости присоединения к Азербайджану Зангезура и Нахичевана в нарушение соглашения РСFСР с Арменией от 10 августа 1920 г. и обеспечении транзита через Армению дипломатическим путем
• № 853. (24 октября 1920 г.). Телеграмма полномочного представителя РСFСР в Армении Б. Леграна Народному Комиссару Иностранных Дел Г. Чичерину об условиях военного транзита РСFСР в Турцию
• № 858. (осень 1920 г.). Письмо полномочного представителя Азербайджанской ССР В РСFСР Б. Шахтахтинского Народному Комиссару Иностранных Дел Г. Чичерину
• с призывом разрешить территориальные споры с Арменией в пользу Азербайджана
• № 860. Проект Мирного Договора Между РСFСР и Республикой Армении (28 октября 1920 г.). Мирный договор между Российской Социалистической Fедеративной Советской Республикой и Республикой Армении
• № 889. (8 ноября 1920 г.). Из Протокола № 2 совместного заседания пленума ЦК, Бакинского Комитета Азербайджанской Коммунистической Партии, Кавбюро ЦК РКП(Б)
• № 920. (23 ноября 1920 г.). Запись разговора по прямому проводу И. Сталина с членом Кавказского Бюро ЦК РКП(Б) И РВС Кавказского Fронта Г. Орджоникидзе и И. Сталина с В. Лениным о необходимости перекрыть доступ туркам в Азербайджан
• № 932. Из записи беседы полномочного представителя Азербайджанской ССР Б. Шахтахтинского с Командующим Восточным Fронтом Турецкой Армии К. Карабекиром, пересланная Г. Орджоникидзе, с подтекстом усилить антиармянскую направленность внешней политики России (28 ноября 1920 г.)
• № 1024. (декабрь 1920 г.). Записка Члена Кавказского Бюро ЦК РКП(Б) и РВС Кавказского Fронта Г. Орджоникидзе председателю ревкома Армении С. Касьяну об отстранении генерала Дро и предании суду членов дашнакского правительства Рес-публики Армении
• № 1092. (не позднее марта 1921 г.). Из письма полномочного представителя Азербайджанской ССР и НКИД РСFСР Б. Шахтахтинского Члену Кавказского Бюро ЦК РКП(Б) и РВС Кавказского Fронта Г. Орджоникидзе с предложением пересмотреть решение Азербайджанской ССР об отказе от спорных территорий в пользу Армении İxtisarlar
• ARDA- Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi
• ARPİİ SSA- Azərbaycan Respublikası Prezidenti İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivi
• ARSPİHDA- Azərbaycan Respublikası Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar Dövlət Arxivi
• ARPİİSPİHDA -Azərbaycan Respublikası Prezidenti İşlər İdarəsinin Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar Dövlət Arxivi
• GMA- Gürcüstan Milli Arxivi
• RDSSTA-Rusiya Dövlət Sosial-Siyasi Tarix Arxivi (РГАСПИ)
• RFXSA- Rusiya Federasiyasının Xarici Siyasət Arxivi