Was There a Zaydī usūl al-fiqh? Searching for the Essence of Zaydī Legal Theory in the School’s First Complete Usūl Work: al-Natiq bi-l-Haqq’s (340-424/951-1033) “al-Mujzī fī usūl al-fiqh”

Yıl 2016, Cilt: 6 Sayı: 1, 71 - 84, 15.06.2016

Ahmet Temel

Öz

Bu çalışma yakın bir zamanda yazması keşfedilerek basılan Zeydī çevreler tarafından ilk uşūl eseri olarak kabul edilen el-Muczī fī uşūli’l-fıkh adlı eseri incelemektedir. Mutezile alimleriyle yakın bir mesai içinde olduğu bilinen en-Nātık bi’l-hakk tarafından yazılan, Zeydīyye’nin bu ilk uşūl eseri, fıkıh uşūlünde Zeydiyye ve Mutezile etkileşimini tespit etmek için oldukça önemlidir. Bu çalışmada Zeydiyyenin iddiasının aksine bu eserin Mutezilenin fıkıh usulü içerisinde sayılması gerektiğini iddia ediyorum. Bu eserin bir bölümü Şerhu’l-umed olduğu iddiasıyla Mutezile alimlerinden Ebū Hüseyin el-Basri’ye atfedilerek daha önce basılmıştı. Bu makalede bu isabetsiz atıf da değerlendirilmektedir. Makale üç bölümden oluşmaktadır. Girişin ardından ilk bölümde en-Nātık bi’l-hakk’ın özlü bir biyografisi verilecek, ikinci bölümde ise eserin müellife nisbeti, içeriği ve takip ettiği metod özetlenecektir. Son bölümde ise eserin Zeydiyye ve Mutezile arasında kimliği konusu eserde yapılan atıflar dikkate alınarak ve daha sonraki dönemden Mutezile alimi Ebū Hüseyin el-Basrī’nin el-Mu‘temed adlı eseri ve Zeydī alim Abdullah b. Hamza’nın Safvetu’l-ihtiyār adlı eseriyle mukayese edilerek ele alınacak, eserin ve müellifin sonraki dönemde Zeydī fıkıh uşūlü eserlerine etkisi ile çalışma hitama erecektir.

Anahtar Kelimeler

Zeydiyye, Usul, Fıkıh, el-Muczi, en-Natık bi’l-hakk

Was There a Zaydī usūl al-fiqh? Searching for the Essence of Zaydī Legal Theory in the School’s First Complete Usūl Work: al-Natiq bi-l-Haqq’s (340-424/951-1033) “al-Mujzī fī usūl al-fiqh”

Öz

This paper examines a recently discovered and published text, al-Mujzī fī uşūl al-fiqh, which the Zaydīs have commonly labeled as their school’s first written work on uşūl al-fiqh. Written by al-Natiq bi-l-Haqq, who reportedly had close relationships with Mu‘tazīlī scholars, this book is important for tracing the essence of Zaydī legal theory and interrelation between the Zaydiyya and Mu‘tazila in the field of uşūl al-fiqh. I argue that this work represents and draws upon Mu‘tazīlī, as opposed to Zaydī, legal theory. A certain part of this text was published earlier with attribution to Abū al-Husayn al-Başrī as a section of his work Sharh al-‘umad. This attribution is also discussed within the paper. The paper consists of three main sections: a brief biography of al-Natiq bi-l-Haqq and a list of his works, the attribution of the text and an outline of the structure and method in al-Mujzī, and an attempt to determine the text’s identity by examining the authoritative voices in it and its influence later Zaydī literature and by comparing certain cases to those existing in a Mu‘tazilī uşūl text (al-Mu‘tamad) and a Zaydī uşūl text (Safwat al-ikhtiyār).

Anahtar Kelimeler

Zaydiyya, Usul, Fiqh, el-Mujzi, al-Natiq bi-al-haqq

Kaynakça

• Abd Allāh ibn Hamzah, i. (2002). Safwat al-ikhtiyār fī uşūl al-fiqh. (a. H. Ibrāhīm Yahyá Darsī, Ed.). Sa‘da: MarkazAhl al-Bayt li-al-Dirāsāt al-Islāmiyya.
• Abū al-Husayn al-Başrī, M. (1983). al-Mu‘tamad fī uşūl al-fiqh (Vol. I). Bayrūt: Dār al-Kutub al-‘Ilmiyyah.
• al-Başrī, M. A.-H. (1989). Sharh al-‘umad. (‘. a.-H. Zunayd, Ed.). al-Madīnah al-Munawwarah: Maktabat al-‘Ulūmwa-al-Hikam.
• al-Khatīb al-Baghdādī, A. A. (2002). Tārīkh baghdād (Vol. VIII). Bayrūt: Dār al-Gharb al-Islāmī.
• al-Nātiq , b.-a.-H. (2011). Tawāli‘ ‘ilm al-kalām al-mu‘tazilī: Kitāb al-uşūl li-Abī ‘Alī Muhammad ibn Khallād al-Başrīwa-shurūhuh: Tab‘ah muhaqqaqah li-Ziyādāt sharh al-uşūl lil-Imām al-Nātiq bi-al-Haqq Abī Tālib Yahyā ibn alHusayn ibn Hārūn al-Buthānī al-Zaydī. (C. M. Adang). Leiden: Brill.
• al-Nātiq bi-al-Haqq, Y. b.-H. (2013). al-Mujzī fī uşūl al-fiqh (Vol. I). (‘. a.-K. Jadabān, Ed.). San‘ā’, Yemen.
• al-Nātiq bi-al-Haqq, Y.-H. (2001). al-Ifāda fī tārīh al-a’imma as-sāda. (I. I.-D. al-Mu’ayyadī, Dü.). Sa‘da: Markaz Ahlal-Bayt li-d-Dirāsāt al-Islāmiyya.
• al-Nātiq bi-al-Haqq, Y.-H. (2011). al-Tahrīr. §a‘dah, Yemen: Maktabat Ahl al-Bayt.
• al-Nātiq, b.-a.-H. (2002). Taysīr al-matālib fī amālī al-sayyid Abī Tālib. (‘. A. al-‘Uzayy, Dü.). San‘ā’, Yemen:Mu’assasat al-Imām Zayd b. ‘Alī al-Thaqāfiyya.
• al-Qādī ‘Abd al-Jabbār, a.-A. (1974). Fadl al-i‘tizāl wa tabaqāt al-Mu‘tazila. Tūnus: al-Dār al-Tūnisīyah lil-Nashr.
• al-Qādī ‘Abd al-Jabbār, i.-A. (1965). al-Mughnī fī abwāb al-tawhīd wa-al-‘adl. (T. Husayn, Ed.). Qāhira: al-Dāral-Mişrīyah lil-Ta’līf wa-al-Nashr.
• al-Rassī, a.-Q. i. (2001). Majmū‘ kutub wa-rasā’il al-Imām al-Qāsim ibn Ibrāhīm al-Rassī. (‘. a.-K. Jadabān, Dü.).San‘ā’, Yemen: Dār al-Hikmah al-Yamānīyah.
• al-Saymarī, a.-H. (1985). Akhbāru Abī Hanīfa wa aşhābih. Bayrūt: ‘Alam al-Kutub.
• al-Shahristānī. (1968). al-Milal wa-al-nihal (Cilt I). (A. a.-a. al-Wakīl, Dü.). Qāhira: Mu’assasat al-Halabī.
• Hādī ilā al-Haqq, Y.-H. (2001). Majmū‘ rasā’il al-Imām al-Hādī ilā al-Haqq al-Qawīm Yahyā ibn al-Husayn ibnal-Qāsim ibn Ibrāhīm ‘alayhim al-salām: Al-rasā’il al-uşūlīyah. (‘. A.Shādhilī, Ed.). ‘Ammān: Mu’assasat al-Imām Zayd ibn ‘Alī al-Thaqāfīyah.
• Hamza, Y. b. (2010). al-Risāla al-Wāzi’a li-al-mu‘tadīn ‘an sabbi aşhāb sayyid al-mursalīn. In Y. b. Hamza, Majmūal-Imām al-Mu‘ayyid Yahyā b. Hamza (p. 471). San‘ā’, Yemen: Dāru’limam Zayd b. ‘Ali li-al-Tiba‘a wa-al-Nashr. Ibn al-Murtadā, A. (n.d.). Minhāj al-wuşūl ilā mi‘yār al-‘uqūl fī ‘ilm al-uşūl. (M. Sa‘d, Dü.). Qāhira: Mu’assasat