Müphem Bir Kavram Olarak “İlkel”: Barbarlık ve Bilgelik Arasında Değişen Algılar

Yıl 2021, Cilt: 11 Sayı: 4, 113 - 136, 16.12.2021

Bilal Toprak

Öz

Bu çalışma, “ilkel” kavramının sosyal bilimlerdeki kullanım alanlarına ve etkisine odaklanmaktadır. Gerek uzak geçmişte yaşamış insanları gerekse modernite ile temas kurmamış insan topluluklarını ifade etmek üzere kullanılan bu kavram, oldukça müphem bir anlam dünyasına sahiptir. Temelde Batı ve öteki dikotomisi üzerine kurulan bu yaklaşımda, Batı dışı toplumların “ilkel” olarak kodlandığını söylemek mümkündür. Kendisini ilerleme çizgisinin zirvesinde gören pozitivist zihin, modernite ile temas kurmayan insanı irrasyonel, çevresinden habersiz, birçok değer ve kurumdan yoksun olarak sunmaktadır. Günümüzde “gelişmekte olan toplum”lara demokrasi ve refah transfer etmenin arka planında da “ilkel toplum teorisi”nin başat rolü üstlendiği söylenebilir. Bu makale ayrıca ilerlemeci yaklaşımın etkisiyle barbar ve vahşi olarak kodlanan eski çağ insanının zamanla romantizmin etkisiyle bilgi ve hikmet sahibi bir varlığa dönüştürülmesini de ele almaktadır. Günümüzde kimi eleştirilere rağmen literatürde kendisine yer bulmaya devam eden “ilkel” kavramı sanılanın ötesinde bir etki alanına sahiptir. “İlkel”in eleştirisi hem eski çağ insanının hem de geleneksel olarak ifade edilen günümüz toplumlarının doğru anlaşılmasına önemli katkılar sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Dinler tarihi, ilkel, ilkel din, ilerlemecilik, 19. yüzyıl, dikotomi, antropoloji, arkeoloji, Batı merkezciliği

Thee Vague Concept of ‘Primitive’: The Change in Perceptions from Barbarism to Wisdom

Öz

This study focuses on the usage and effect of the ‘primitive’ concept in social sciences. This concept, which is used to express both people who lived in the deep past and people who did not come into contact with modernity, has a rather ambiguous world of meaning. It is possible to say that non-Western societies are coded as ‘primitive’ in this approach, which is basically based on the Western and other dichotomy. The Western mind, which sees itself at the top of the line of progress, people who did not come into contact with modernity as irrational, unaware of his surroundings, and lacking many values and institutions. It can be said that the ‘theory of primitive society’ plays a dominant role in the background of transferring democracy and prosperity to ‘developing societies’. This article also discusses the transformation of the ancient human, coded as barbarian and savage, under the influence of the progressive approach, into a creature with knowledge and wisdom, with the effect of romance over time. The concept of ‘primitive’, which continues to find a place for itself in the literature despite some criticisms, has a influence of domain beyond what is thought. The criticism of the ‘primitive’ contributes to the correct understanding of both the ancient human and the traditionally expressed contemporary societies.

Anahtar Kelimeler

History of religions, primitive, primitive religion, progressivism, 19th century, dichotomy, anthropology, archaeology, Western-centrism.

Kaynakça

• Asad, T. (2020). Sekülerliğin biçimleri: Hıristiyanlık, İslamiyet ve modernlik. F. B. Aydar (Çev.). Metis.
• Bourdieu, P. (2015). Pratik nedenler. H. U. Tanrıöver (Çev.). Hil Yayınları.
• Burke, P. (2008). Kültür tarihi. M. Tunçay (Çev.). İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Burke, P. (2017). Fransız tarih devrimi Annales Okulu (1929-2014). U. Y. Kara ve T. Sivrikaya (Çev.). Islık Yayınları.
• Clastres, P. (2016). Devlete karşı toplum. M. Sert ve N. Demirtaş (Çev.). Ayrıntı.
• Clastres, P. (2017). Şiddetin arkeolojisi. S. Tuna (Çev.). Nora Kitap.
• Davis, W. (2018). Yol bilenler: Kadim bilgeliğin modern dünyadaki önemi. A. Terzi (Çev.). Kolektif.
• Durkheim, E. (2011). Dini hayatın ilkel biçimleri. F. Aydın (Çev.). Eski Yeni Yayınları.
• Eliade, M. (2003). Dinler tarihine giriş. L. Arslan (Çev.). Kabalcı Yayınları.
• Eliade, M. (2017). Arayış: Tarih ve dinde anlam. C. Soydemir (Çev.). Doğu Batı Yayınları.
• Ericson, P. ve Murphy, L. (2013). A history of anthropological theory. University of Toronto Press.
• Evans-Pritchard, E. (1999). İlkellerde din. H. Portakal (Çev.). Öteki Yayınevi.
• Evans-Pritchard, E. (2005). Sosyal antropoloji. F. Aydın ve İ. İnce (Çev.). Birey Yayınları.
• Foucault, M. (2014). Bilginin arkeolojisi. V. Urhan (Çev.). Ayrıntı.
• Frazer, J. (2004). Altın dal: Büyü ve din üzerine bir çalışma. M. H. Doğan (Çev.). Yapı Kredi Yayınları.
• Freud, S. (2014). Totem ve tabu. K. Şipal (Çev.). Say Yayınları.
• Goldenweiser, A. (2005). Anthropology: An introduction to primitive culture. Reprint Publishing.
• Goody, J. (2011). Yaban Aklın evcilleştirilmesi. K. Değirmenci (Çev.). Pinhan Yayıncılık.
• Gosden, C. (2016). Tarihöncesi. S. Gül (Çev.). Dost Yayınevi.
• Harrison, K. D. (2007). When languages die: The extinction of the world’s languages and the erosion of human knowledge. Oxford Univ. Pr.
• Hsu, F. L. K. (1964). Rethinking the concept of “primitive”. Current Anthropology, 5(3), 169-178.
• Im Hof, U. (2004). Avrupa’da aydınlanma. Ş. Sunar (Çev.). Literatür yayıncılık.
• Koselleck, R. (2009). Kavramlar tarihi. A. Dirim (Çev.). İletişim Yayınları.
• Kuper, A. (1995). İlkel toplumun icadı: Bir illüzyonun dönüşümleri. İ. Türkmen (Çev.). İnsan Yayınları.
• Landa, M. D. (2019). Çizgisel olmayan tarih: Bin yılın öyküsü. E. Kılıç (Çev.). Metis Yayınları.
• Le Goff, J. (2020). Tarihi dönemlere ayırmak şart mı ? A. Berktay (Çev.). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Levi-Strauss, C. (2012). Yapısal antropoloji. A. Kahiloğulları (Çev.). İmge Kitabevi Yayınları.
• Levi-Strauss, C. (2016a). Mit ve anlam. G. Y. Demir (Çev.). İthaki.
• Levi-Strauss, C. (2016b). Yaban düşünce. T. Yücel (Çev.). Yapı Kredi Yayınları.
• Luckert, K. W. (2016). Göbekli tepe. L. Tonguç Basmacı (Çev.). Alfa.
• Morgan, L. H. (1986). Eski toplum I. Ü. Oskay (Çev.). Payel Yayınları.
• Müller, M. (1898). Natural religion. Longmans.
• Pals, D. L. (2019). Dokuz din kuramı. Ö. Akdağ (Çev.). Kimlik Yayınları.
• Schmidt, W. (1935). The origin and growth of religion: Facts and theories. H. J. Rose (Çev.). Methuen.
• Schwarz, F. (1997). Kadim bilgeliğin yeniden keşfi. M. A. Aslan (Çev.). İnsan.
• Speck, F. G. (1923). Reptile lore of the Northern Indians. The Journal of American Folklore, 36(141), 273-280.
• Spencer, H. (1898). The principles of sociology (C. 1). D. Appleton and Company.
• Toprak, B. (2020). Şamanizm: Muğlak bir kavramın anatomisi. Milel ve Nihal, 17(1), 25-44.
• Trigger, B. G. (2014). Arkeolojik düşünce tarihi. F. Aydın (Çev.). Eskiyeni Yayınları.
• Tylor, E. (1896). Anthropology: An ıntroduction to the study of man and civilization. D. Appleton and Company.
• Tylor, E. (1903). Primitive culture: Researches into the development of mythology, philosophy, religion, language, art, and custom. London: Murray.
• Zerzan, J. (2018). Gelecekteki ilkel. C. Atila (Çev.). Kaos Yayınları.