Lighthouse Concession Problems in the Turkish Straits and the Collected Passage Fees (1860-1950)

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 1, 139 - 170, 08.03.2024

İsmail Köse

Öz

Collecting charge through passage of Straits initially began systematically with the Ottoman State. The
initial charge collected fort he passage through the Straits was lighthouse service fees. Additionally, health service
fees, mooring fees, rescue fees and towage fees were among the initial charges that civil ships had to pay. The number
of passages through the Straits sharply increased, especially soon after the Industrial Revolution and the widespread
effect of Western capitalism which was bolstred by industrial developments. Contrary to accelerated developments
the Ottoman State could not develop and adapt both passage services and newly emerging lighthouse technologies.
This incapability led to the granting of the lighthouse service concession in the Straits to a French company, and
after that, rescue operations in the Straits were also undertaken by Western countries. In particular, the process of
reclaiming the lighthouses concession from French company caused some serious problems, even during the first
decades of Republican era. The concession was nationalized a few years after the Montreux Convention with the
help of new conditions that emerged at the eve of World War II. In this paper, the granting process of the lighthouse
concession to a French company, the problems related to that concession, the process of reclaiming and lighthouse
revenues collected through the passage will be analyzed. Additionally, the development process of rescue and health
service charges will also be discussed, shedding light on the charging policies for services provided in the Straits.

Anahtar Kelimeler

lighthouse, Turkish Straits passage fee, France company, concession, rescue, health services

Türk Boğazları Deniz Fenerleri İmtiyazı Sorunu ve Geçişten Alınan Ücretler (1860-1950)

Öz

Türk Boğazları’ndan geçen ticaret gemilerinden ücret alınması ilk defa sistemli bir şekilde Osmanlı Devleti döneminde uygulamaya konulmuştur. Boğazlar geçişinden alınan öncelikli ücretlerin başında fener harçları gelir. Fener ücretlerine ek olarak sıhhiye, şamandıra, tahlisiye ve römorkör ücretleri de Boğazlardan alınan harçlar arasındadır. Sanayi Devrimi’nin sağladığı ivme sonrasında hızla güç kazanan Batı kapitalizmi ve makine gücü Boğazlar geçişine yönelik ilgiyi artırmıştır. Osmanlı Devleti gerek Boğazlar geçişinin düzenlenmesinde gerekse Boğazlardaki fenerlerin yeni koşullara uygun şekilde modernize edilmesinde yetersiz kalmıştır. Söz konusu yetersizlik önce Boğazlardaki fenerlerin işletilme imtiyazının Fransız bir şirkete verilmesine neden olmuş; ilerleyen yıllarda da tahlisiye hizmetleri Batılı devletler tarafından üstlenilmiştir. Fransız şirketi kârlı bir iş olan fenerler işletmesinden uzun süre vazgeçmek istememiş, yüklü miktarda tazminatlar talep etmiştir. Anlaşmazlığın çözülebilmesi için hakem tayin edilmiş fakat sorun yine de çözülememiştir. İmtiyazın Fransız şirketinden geri alınabilmesi için Cumhuriyet kurulduktan sonra girişimlerde bulunulmuş olmasına rağmen ancak Montrö Boğazlar Sözleşmesi imzalandıktan sonra geri alınma süreci başlatılabilmiştir. Sorunun tam olarak çözüme kavuşması II. Dünya Savaşı öncesindeki koşullarda mümkün olmuştur. Bu çalışmada, Boğazlardaki fenerlerin işletme imtiyazının Fransızlara verilmesi ve sonrasında yaşanan sorunlar ile fenerlerden elde edilen gelirler ve imtiyazın geri alınma süreci irdelenecektir. Çalışmada ayrıca, tahlisiye, sıhhiye harçlarının gelişimi ve söz konusu harçların toplanmasında yaşanan problemler analiz edilerek Boğazlar geçişindeki ücretlendirme politikaları değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

deniz feneri, Türk Boğazları geçiş ücreti, Fransız şirketi, imtiyaz, tahlisiye, sıhhiye

Kaynakça

• Cumhuriyet. (1937a, March 20). Türk iktisadiyatında mes’ud inkişaflar. Cumhuriyet, 6–6.
• Cumhuriyet. (1937b, April 13). Fenerler idaresi satın alınıyor. Cumhuriyet.
• Dışişleri Bakanlığı. (1973). Türkiye dış politikasında 50 yıl, cumhuriyetin ilk on yılı ve balkan paktı (1923-1934), . Dışişleri Bakanlığı.
• Ece, N. J. (2007). İstanbul Boğazı: deniz kazaları ve analizi. Deniz Kılavuzluk AŞ. Yayını.
• Fener ve Tahlisiye Ücreti Hesaplayıcı. (t.y.). Fener ve Tahlisiye Ücreti Hesaplayıcı. https://www.kiyiemniyeti.
• Gov.Tr/Fener_ve_tahsiliye_ucreti_hesapla-Yici (27 Şubat 2021 Tarihinde Erişildi).