Bir Siyasal İmkan Olarak Anayasayı Tartışmak: 1990’lı Yıllarda İslamcılık Söylemi

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 4, 51 - 79, 09.12.2024

İsmail Büyükkaradoğan

Öz

Bu çalışma, Türkiye’de 1990’lı yıllarda İslamcılık söyleminin yürüttüğü anayasa tartışmalarına odaklanmaktadır. Bu doğrultuda Altınoluk, Panel, Yeni Zemin ve Yörünge dergilerinden elde edilen yazılardan hareketle, İslamcılık söyleminin anayasa ile ilişkisi irdelenmektedir. Çalışmanın birinci ve ikinci bölümlerinde İslam siyaset teorisinde anayasanın yeri ve İslamcılığın tanımlanmasına ilişkin kavramsal ve teorik tartışmalarla birlikte İslamcılık söyleminin Türkiye’de kuruluşundan itibaren geçirdiği çeşitli dönemler incelenmektedir. Buna göre İslam siyaset teorisinde anayasa; Kur’an, sünnet ve İslam devleti etrafında Allah’ın egemenliğini tesis etmek için bir araç olarak değerlendirilmektedir. İslamcılık söyleminin Türkiye izleğine bakıldığında ise anayasa, 1960 ve 1980 yılları arasında Allah’ın egemenliği, İslam devleti gibi temalarla tartışılırken 1990’lı yıllarla birlikte Allah’ın egemenliğini tesis etmekten ziyade ulus devlet içerisinde bir siyasal arayış olarak ortaya çıkmaktadır. Bu minvalde İslamcılık söylemi için 1990’lı yıllarda anayasayı tartışmak, büyük ideallerini gerçekleştirmekten ziyade kendi yerini makul kılarak siyasal ve toplumsal düzen içerisinde konumlanma girişimleridir. Çalışmanın son bölümünde ise bahsedilen dergilerdeki anayasa tartışmaları; “toplumsal mutabakat”, “temel hak ve hürriyetler” ve “laiklik ve devletin dini denetimi” olmak üzere üç başlık altında tasnif edilerek İslamcılık söyleminin anayasa tartışmalarına hangi bağlamlarda katıldığı ortaya çıkartılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslamcılık, İslamcı dergiler, anayasa tartışmaları, yeni İslamcılar, 1982 Anayasası

Etik Beyan

Bu makale, İsmail Büyükkaradoğan tarafından İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde sunulan “Türkiye’de 1990’lı Yıllarda İslamcı Dergilerde Anayasa Tartışmaları” başlıklı yüksek lisans tezinden türetilmiştir.

Teşekkür

Bu çalışmanın hazırlanmasında verdikleri katkı ve destekleri için Ali Kaya, Ahmet Köroğlu, Aslı Büyükkaradoğan, İlker Yasin Durmaz ve Özgül Bilici’ye içtenlikle teşekkür ederim.

Discussing the Constitution as a Political Device: The Discourse of Islamism in the 1990s

Öz

This study focuses on the constitutional debates conducted by the Islamist discourse in Turkey in the 1990s. In this regard, the relationship between the discourse of Islamism and the constitution is examined through the analysis of the articles obtained from Altınoluk, Panel, Yeni Zemin and Yörünge magazines. The first and second parts of the study examine the place of the constitution in Islamic political theory and the conceptual and theoretical debates on the definition of Islamism, as well as the various periods of Islamist discourse in Turkey since its inception. Accordingly, in Islamic political theory, the constitution is considered as a tool to establish the sovereignty of God, in accordance with the Qur’an, the Sunnah and the Islamic state. A review of the historical development of Islamist discourse in Turkey reveals that the constitution was discussed in relation to themes such as the sovereignty of Allah and the Islamic state between the 1960 and 1980s. However, in the 1990s, the constitution emerged as a political quest within the nation-state rather than as a means of establishing the sovereignty of Allah. In this context, the discourse of Islamism in the 1990s can be understood as an attempt to position itself within the political and social order by justifying its existence rather than pursuing the realisation of its stated ideals. In the final phase of the study, the constitutional debates in the aforementioned journals are categorised into three distinct headings: “social consensus”, “fundamental rights and freedoms” and “secularism and religious control of the state”. Additionally, the contexts in which the Islamist discourse engages in the constitutional debates are elucidated.

Anahtar Kelimeler

Islamism, Islamist magazines, constitutions debates, new Islamists, 1982 Constitution

Kaynakça

• Aktaş, H. (1979, Ekim). Devlet nedir, ne değildir. Hicret, 3, 5.
• Aktay, Y. (2018). Sunuş: Türkiye’de İslamcılığın siyasal marjları. T. Bora, M. Gültekingil (Ed.), Modern Türkiye’de siyasi düşünce-6: İslamcılık (C. 6, ss.13-25). İletişim Yayınları.
• Al-Abdin, A. Z. (1989). The political thought of Hasan Al Bannā. Islamic Studies, 28(3), 219-234. http://www.jstor.org/stable/20839955
• Alam, A. (2009). Islam and post-modernism: Locating the rise of Islam in Turkey. Journal Of Islamic Studies, 20(3), 352-375.
• Armağan, S. (1992, Ocak). Anayasa yapanlar Türk İslam kültürünü tanımıyor. Altınoluk, 71, 17.
• Aykaç, M. (1993, Eylül). Müdahaleci devlet ve özelleştirme. Yeni Zemin, 9, 68-70.
• Aytürk, İ. & Esen, B. (2023). Post post kemalizm Türkiye çalışmalarında yeni arayışlar. İletişim Yayınları.
• Bayat, A. (2016). Post-İslamcılık İslam’ın değişen yüzü. Litera Yayıncılık.
• Beşer, A. H. (2019). Yeni olan ne? Yüzyılın dönüşümünde “yeni İslamcılık” tartışmaları. Bir başka hayata karşı (C.2, ss.241-264). Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Bilici, M. (2018). Küreselleşme ve postmodernizmin İslamcılık üzerindeki etkileri. T. Bora, M. Gültekingil (Ed.), Modern Türkiye’de siyasi düşünce-6: İslamcılık (C.6, ss. 799-803). İletişim Yayınları.
• Bulaç, A. (1993, Aralık). Devlet içtihadı merkezileştirmek istiyor. Yeni Zemin, 12, 21.
• Bulut, Y. (2018). İslamcılık, tercüme faaliyetleri ve yerlilik. T. Bora, M. Gültekingil (Ed.), Modern Türkiye’de siyasi düşünce-6: İslamcılık (C.6, ss. 903-926). İletişim Yayınları.
• Cizre, Ü. (1996). Parameters and strategies of Islam-state interaction in republican Turkey. International Journal of Middle East Studies, 28(2), 231-251. http://www.jstor.org/stable/176426
• Çağan, K. (2008). Münevverden entelektüele modernleşme, İslamcılık ve yerlilik. Tezkire Yayıncılık.
• Çaha, Ö. (2018). Ana temalarıyla 1980 sonrası İslami uyanış. T. Bora, M. Gültekingil (Ed.), Modern Türkiye’de siyasi düşünce-6: İslamcılık (C.6, ss. 476-492). İletişim Yayınları.
• Çakır, R. (1990). Ayet ve slogan Türkiye’de İslami oluşumlar. Metis Yayınları.
• Çınar, M. (2022) Islamist activism in Turkey. Güneş Murat Tezcür (Ed.), The oxford handbook of Turkish politics (pp. 407-429). Oxford Universty Press. https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780190064891.013.21
• Dağı, İ. (2004). Rethinking human rights, democracy, and the west: Post‐Islamist intellectuals in Turkey. Critique: Critical Middle Eastern Studies, 13(2), 135-151.
• Daver, B. (1988). Secularism in Turkey. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 43(1), 29-52. doi:10.1501/sbfder_0000001495
• Dilipak, A. (1991, Nisan). Ali babanın bir anayasası var. Panel, 28, 20-22.
• Dilipak, A. (1993a, Mart 15). Kanun-i esasi teşkilat-ı esasi ya da anayasa meselesi. Panel, 48, 8-12.
• Dilipak, A. (1993b, Nisan). Türkiye’de laiklik hiçbir zaman olmadı. Yeni Zemin, 4, 24-27.
• Dursun, D. (1993, Şubat). Din-devlet ilişkilerinin 70 yıllık macerası. Yeni Zemin, 2, 9-16.
• Eligür, B. (2010). The mobilization of political Islam in Turkey. Cambridge Universty Press.
• Emiroğlu, Ü. (1994, Ağustos 14). 1982 anayasası, açılış biçimi bakımından antidemokratik bir anayasa. Yörünge, 189, 9.
• Emre, S. A. (1995, Temmuz). Anayasa dayatmacılığı ve milletin arzusu. Yörünge, 233, 15.
• Erbakan, N. (1993, Nisan). Anayasa birey ve toplum içindir. Yeni Zemin, 4, 30-32.
• Güngör, E. (2009). İslamın bugünkü meseleleri. Ötüken Neşriyat.
• Haddad, Y. Y. (1983). The Qur’anic justification for an Islamic revolution: the view of Sayyid Quṭb. Middle East Journal, 37(1), 14-29. http://www.jstor.org/stable/4326521
• Hatiboğlu, Y. (1991, Nisan). Anayasa yapılmalı mı yoksa düzeltilmeli mi?. Panel, 28, 16-18.
• Hatipoğlu, Ö. V. (1989, Ocak). Önce insan hakları. Panel, 1, 9.
• Hatipoğlu, Ö. V. (1991, Aralık). Panel siyasi ve fikri analiz dergisi oluyor. Panel, 36, 4-5.
• Hatipoğlu, Ö. V. (1993a, Mart 15). Kutsal devletin mukaddes anayasası. Panel, 48, 3-5.
• Hatipoğlu, Ö. V. (1993b, Mart 15). Anayasa ve toplumu adam etme tutkusu. Panel, 48: 2.
• İrat, A. M. (2017). Kimlik zemini olarak dergiler, anmalar ve bildiriler: Tevhid dergisi örneği. Mülkiye Dergisi, 41(3), 147-166.
• Jenkins, G. (2021). Islamism in Turkey, Shahram Akbarzadeh (Ed.), Routledge handbook of political Islam (pp. 155-169). Taylor and Francis. https://doi.org/10.4324/9780429425165
• Kamalak, M. (1993, Nisan). Anayasa asker sivil bürokratların değil milletin olmalı. Yeni Zemin, 4, 8-14.
• Kara, İ. (2013). Türkiye’de İslamcılık düşüncesi ve hareketi üzerine birkaç not. İ. Kara ve A. Öz (Ed.), Türkiye’de İslamcılık düşüncesi ve hareketi sempozyum tebliğleri (ss. 15-43). Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları.
• Kara, İ. (2014). Türkiye’de İslamcılık düşüncesi 1: Metinler kişiler. Dergâh Yayınları.
• Karadavi, Y. (2013). İslam’da devlet mefhumu. Nida Yayıncılık.
• Kardas, Ş. (2008). Turkey under the justice and development party: Between transformation of “Islamism” and democratic consolidation?. Crituque: Critical Middle Eastern Studies, 18(2), 175-187. http://dx.doi.org/10.1080/10669920802172361
• Kaya, A. (2018). Gannuşi’nin “siyasetsiz” siyaset felsefesinin kritiği. İnsan & Toplum, (8)1, 115-142.
• Kaya, A. & Mercan, H. M. (2016). Rethinking Islamism through political. Hüseyin Mercan (Ed.), Trasnformation of the Muslim world in the 21st century (pp. 1-13). Cambridge Scholars Publishing.
• Kentel, F. (2018). 1990’lı yılların İslami düşünce dergileri ve yeni Müslüman entelektüeller. T. Bora, M. Gültekingil (Ed.), Modern Türkiye’de siyasi düşünce-6: İslamcılık (C.6, ss. 721-735). İletişim Yayınları.
• Khatab, S. (2002). “Hakimiyyah” and “jahiliyyah” in the thought of Sayyid Qutb. Middle Eastern Studies, 38(3), 145-170. http://www.jstor.org/stable/4284246
• Köroğlu, A. (2016). Türkiye’de İslamcılık düşüncesinin seyrini dergiler üzerinden okumak. V. Işık, A. Köroğlu ve Y. E. Sezgin (Ed.), 1960-1980 arası İslamcı dergiler toparlanma ve çeşitlenme (ss. 5-41). Nobel Yayınevi.
• Köroğlu, A. (2020). Türkiye’de İslamcı söylemin oluşumunda tercümelerin etkisi (1960-1980). (Yayım No. 626454) [Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Kuzu, B. (1992, Ocak). Toplum bünyesine uymayan anayasa uzun ömürlü olamaz. Altınoluk, 71, 15-16.
• Maududi, S. A. (1960). The Islamic law and constitution. Khurshid Ahmad (Ed.), İslamic Publications.
• Maviş, N. (2017). Türkiye’de İslamcılığın değişen siyasal dili: 1990’lı yıllarda İslamcı dergiler. (Yayım No. 469271) [Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Meşe, E. (2017). Komünizmle mücadele dernekleri: Türk sağında antikomünizmin inşası. İletişim Yayınları.
• Metiner, M. (1993, Nisan). Toplum merkezli, özgürlükçü sivil bir anayasa. Yeni Zemin, 4, 4-5.
• Moussallı, A. S. (1993). Hasan al-Bannâ’s Islamist discourse on constitutional rule and Islamic State. Journal Of Islamic Studies, 4(2), 161-174.
• Özbudun, E. (2014). Türkiye’de demokratikleşme süreci anayasa yapımı ve anayasa yargısı. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Özdenören, R. (1993, Şubat). Türkiye’de laikliği besleyecek kültür yok. Yeni Zemin, 2, 14-15.
• Öztürk, O. (1993, Mart 21). Anayasa üzerine. Yörünge, 119, 11.
• Panel. (1989, Ocak). Başlarken. Panel, 1, 2.
• Rabasa, A. & Larrabee, S. F. (2008). Rise of political Islam in Turkey. Rand Corporation.
• Roy, O. (2018). İslamcı hareketlerin sıradanlaşması. T. Bora, M. Gültekingil (Ed.), Modern Türkiye’de siyasi düşünce-6: İslamcılık (C. 6, ss. 927-935). İletişim Yayınları.
• Sarıbay, A. Y. (1993, Nisan). Türkiye’de anayasa devletin hukuku olarak algılanmıştır. Yeni Zemin, 4, 15-17.
• Sayyid, S. B. (1997). A fundamental fear: Eurocentrism and the emergence of Islamism. Zed Books.
• Selami, A. (1977, Temmuz). Şeriat Allah’ın kanunudur, İslamdır. Sebil, 82 (2), 5.
• Selami, A. (1978, Eylül). Hiçbir münafık düzen şeriatımızın sırtından geçinemez. Şura, 34, 3.
• Sönmez. (1967, Kasım). Mutlaka İslam hakim olmalıdır. Sönmez, 36(3), 9-10.
• Subaşı, N. (2016). 1960 öncesi İslami neşriyat: Sin(diril)me, tahayyül ve tefekkür. V. Işık, A. Köroğlu ve Y. E. Sezgin (Ed.), 1960-1980 arası İslamcı dergiler toparlanma ve çeşitlenme (ss. 43-69). Nobel Yayınevi.
• Sunar, L. (2019). İslamcılığı konumlandırmak: Genel bir giriş denemesi. L. Sunar (Ed.), Bir başka hayata karşı 1980 sonrası İslamcı dergilerde meseleler, kavramlar ve isimler (ss. 1-14). Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Şahinoğlu, N. (1993, Nisan). Anayasa, milletin inançlarına uygun hazırlanmalı. Yeni Zemin, 4, 16-17.
• Şura. (1978, Mart). Şeriat yolundan ayrılma şeriat yolundan dışarı ayak basarsan sapkınlığa ızdıraba düşersin. Şura, 9, 8-10.
• Taşgetiren, A. (1992, Ocak). Anayasa sancısı. Altınoluk, 71, 3-5.
• Tevhid. (1979, Temmuz). İran anayasası: Dikkat çeken maddeleri sunuyoruz. Tevhid, 31, 10-11.
• Tosun, R. (1990, Kasım 11). Neden olmasın. Yörünge, 1, 2.
• Tosun, R. (1995, Haziran 18). Laiklik anayasada yer almamalı!. Yörünge, 231, 1.
• Yeni Zemin. (1993a, Ocak). Yeni zemin niçin çıkıyor?. Yeni Zemin, 1, 1.
• Yeni Zemin. (1993b, Ocak). Türkiye’nin 70 yıllık politikası: Değişmeden ilerlemek. Yeni Zemin, 1, 7-20.
• Yeniden Milli Mücadele. (1971, Mayıs). Anayasa değişikliğinde istişari mütalaa yalnız millete aittir. Yeniden Milli Mücadele, 68 (2), 7.
• Yıldız, F. (1999, Temmuz). Hak ve hürriyetlerin güvencesi. Altınoluk, 161, 18-19.