An Intertextual Reading of Ṭāhir al-Jazāʾirī’s Tawjīh al-naẓar

Yıl 2025, Sayı: 54, 7 - 34, 15.07.2025

Mustafa Macit Karagözoğlu

https://doi.org/10.26570/isad.1604539

Öz

This article examines intertextuality in Tawjīh al-naẓar, one of the most significant twentieth century works on hadith methodology, authored by Ṭ āhir al-Jazāʾirī (d. 1920). The concept of intertextuality, which refers to the relationships between a text and other texts or oral sources, can also be applied in Islamic studies, paralleling its growing importance across various disciplines. By complementing source criticism, facilitating the exploration of discourse and genre characteristics, and playing a prominent role in digital research, intertextuality holds great potential for yielding valuable insights in Islamic studies. Al-Jazāʾirī’s diverse written sources and his fluid writing style, which seamlessly transitions between topics, make his work particularly well-suited for intertextual analysis.  is study focuses on explicit references in Tawjīh, examining its textual relationships with four distinct types of sources—hadith methodology and sciences, Islamic legal theory, Arabic language and Qur’an commentary, and the works of Ibn Ḥazm and Ibn Taymiyya—with a special reference to contextual factors. It presents fi ndings and interpretations for each category and off ers suggestions for future research.

Anahtar Kelimeler

Hadith methodology , intertextuality , Ṭāhir al-Jazāʾirī , Tawjīh al-naẓar

Teşekkür

This article is a substantially revised and expanded version of a paper originally presented at the Deutsche Arbeitsgemeinschaft Vorderer Orient (DAVO) Congress held in Göttingen, Germany, on 26–28 September 2024. I would like to express my sincere gratitude to Muhammed Enes Topgül and Nurullah Ardıç for their valuable feedback on earlier drafts of this work. I am also grateful to Konrad Hirschler for kindly sharing with me the pre-publication version of the edited volume he was working on, as well as to the journal’s anonymous reviewers for their insightful comments and suggestions.

Tâhir el-Cezâirî’nin Tevcîhü’n-nazar’ı Üzerine Metinler Arası Bir Okuma

Öz

Bu makalede XX. yüzyılın önemli hadis usulü eserlerinden Tâhir el-Cezâirî’nin (ö.1920) Tevcîhü’n-nazar’ı metinlerarasılık açısından incelenmektedir. Bir metin ile başka bir metin ya da sözlü kaynak arasındaki ilişkilere işaret eden metinlerarasılık kavramı, farklı disiplinlerde artan önemine paralel olarak ilahiyat sahasında da kullanılabilir. Kaynak kritiğine yardımcı olması, söylemin ve edebî t ürün özelliklerini keşfetmeye imkân tanıması ve dijital araştırma metotlarının başlıca gündem maddesini oluşturması sebebiyle metinlerarasılık özellikle İslamî ilimler sahasında verimli neticeler doğurmaya namzettir. Cezâirî’nin hem elindeki muhtelif türden kaynaklar hem de bir konudan diğerine rahatlıkla geçen yazım tarzı, onu metinler arası bir inceleme için ideal kılmaktadır. Makalede Tevcîh’teki açık atıfl ara odaklanılarak eserin dört kaynak türüyle (hadis usulü ve ilimleri, fıkıh usulü, Arap dili ve tefsir, İbn Hazm ve İbn Teymiyye’nin eserleri) metinsel ilişkileri bağlam bilgisi eşliğinde ele alınmıştır. Her bir grupla ilgili tespitlere ve yorumlara yer verilen makalede ileri çalışma önerileri de sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Hadis usulü , metinlerarasılık , Tâhir el-Cezâirî , Tevcîhü’n-nazar

Teşekkür

Bu makale, 26-28 Eylül 2024 tarihlerinde Almanya’nın Göttingen şehrinde düzenlenen Deutsche Arbeitsgemeinschaft Vorderer Orient (DAVO) Kongresi’nde sunulan, tam metin olarak yayımlanmamış tebliğin oldukça geliştirilmiş hâlidir. Makaleyi okuyarak görüşlerini bildiren Muhammed Enes Topgül ile Nurullah Ardıç’a ve editörlüğünü yaptığı kitabın yayım aşamasındaki hâlini benimle paylaşan Konrad Hirschler’e teşekkür ederim.

Kaynakça

• Aktulum, Kubilây, Metinlerarası İlişkiler, Ankara: Öteki Yayınevi, 2000.
• Allen, Graham, Intertextuality, London: Routledge, 2000.
• Ayaz, Kadir, Molla Gürânî ve el-Kevseru’l-Cârî ilâ Riyâdı Ehâdîsi’l-Buhârî (doktora tezi), Necmettin Erbakan Üniversitesi, Konya, 2014.
• Bednarkiewicz, Maroussia v.dğr., “Studying Hadith Commentaries in the Digital Age”, Ḥadīth Commentary: Continuity and Change, ed. Joel Blecher – Stefanie Brinkmann, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2023, s. 263-80.
• Brown, Jonathan, Hadith: Muhammad’s Legacy in the Medieval and Modern World, Oxford: Oneworld Publications, 2009.
• Bruckmayr, Philipp – Jan-Peter Hartung, “Introduction: Challenges from ‘The Periphery’? – Salafī Islam Outside the Arab World. Spotlights on Wider Asia”, Die Welt des Islams, 60/2-3 (2020): 137-69.
• Bulut, Feyza, “‘Metinlerarasılık’ Kavramının Kuramsal Çerçevesi”, Edebî Eleştiri Dergisi, 2/1 (2018): 1-19.
• Büyükkara, Mehmet Ali, Çağdaş İslâmî Akımlar, İstanbul: Klasik, 2015.
• Cemâleddin el-Kāsımî, Kavâidü’t-tahdîs min fünûni mustalahi’l-hadîs, nşr. M. Behcet el-Baytâr, Beyrut: Dâru’n-nefâis, 1431/2010.
• Commins, David Dean, Islamic Reform: Politics and Social Change in Late Ottoman Syria, New York: Oxford University Press, 1990.
• Çakan, İsmail Lütfi, Hadis Edebiyatı: Çeşitleri - Özellikleri - Faydalanma Usulleri, İstanbul: İFAV, 2014.
• Çimen, Abdullah Emin, Tâhir el-Cezâirî ve Tefsir İlmindeki Yeri (yüksek lisans tezi), Marmara Üniversitesi, İstanbul, 1993.
• Çimen, Abdullah Emin, “Tâhir el-Cezâirî”, DİA, 2010, XXXIX, 395-98.
• Davidson, Garrett, “The ḥadīth Section”, The Library of Aḥmad Pasha al-Jazzār: Book Culture in Late Ottoman Palestine, ed. Said Aljoumani v.dğr., Leiden: Brill, 2024, s. 271-98.
• Ebû Gudde, Abdülfettâh, “Takdime”, Tâhir el-Cezâirî, Tevcîhü’n-nazar ilâ usûli’l-eser içinde, Beyrut: Dârü’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 2009, s. 5-34.
• Ebû Şehbe, Muhammed b. Muhammed, el-Vasît fî ulûm ve mustalahi’l-hadîs, Cidde: Âlemü’l-ma‘rife, 1983.
• Ekerim, Sacit, Tahir el-Cezâirî ve Tevcîhu’n Nazar İsimli Eseri Çerçevesinde Hadisçiliği (yüksek lisans tezi), Selçuk Üniversitesi, Konya, 2005.
• Escovitz, Joseph H., “‘He Was the Muhammad ‘Abduh of Syria’: A Study of Ṭāhir al-Jazāʾirī and His Influence”, International Journal of Middle East Studies, 18/3 (1986): 293-310.
• Fairclough, Norman, Discourse and Social Change, Cambridge: Polity Press, 1992.
• Fairclough, Norman, “Intertextuality in Critical Discourse Analysis”, Linguistics and Education, 4 (1992): 269-93.
• Frow, John, “Intertextuality and Ontology”, Intertextuality: Theories and Practices, ed. Michael Worton – Judith Still, Manchester: Manchester University Press, 1990, s. 45-55.
• Göktaş, Recep Gürkan, “On the Hadith Collection of Bayezid II’s Palace Library”, Treasures of Knowledge: An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/3-1503/4), ed. Gülru Necipoğlu v.dğr., I-II, Leiden: Brill, 2019, s. 309-40.
• Griffel, Frank, “What Do We Mean By ‘Salafī’? Connecting Muḥammad ʿAbduh with Egypt’s Nūr Party in Islam’s Contemporary Intellectual History”, Die Welt des Islams, 55/2 (2015): 186–220.
• el-Hatîb, Adnân, eş-Şeyh Tâhir el-Cezâirî: Râidü’n-nehdati’l-ilmiyye fî bilâdi’ş-Şâm ve a‘lâm min hirrîcî medresetihî, Kahire: Ma‘hedü’l-buhûs ve’d-dirâsâti’l-Arabiyye, 1971.
• Îdû, Muhammed İsâm, “Sıyâġa müste’nefe li-ilmi’l-hadîs”, ed-Dersü’l-hadîsî el-muâsır, ed. Ahmed el-Câbirî, Beyrut: Merkezü Nemâ li’l-Bühûs ve’d-Dirâsât, 2017, s. 371-408.
• Itr, Nureddin, Menhecü’n-nakd fî ulûmi’l-hadîs, Dımaşk: Dârü’l-fikr, 1399/1979.
• İbn Hamdân, Sıfatü’l- fetvâ ve’l-müftî ve’l-müsteftî, nşr. Ebû Cenne el-Hanbelî, Riyad: Dârü’s-sumay‘î, 1436/2015.
• Kasırga, İlhan Selçuk, Osmanlı Son Devir Islahatçı Din Âlimlerinden Tâhir el-Cezâirî ve İtikadi Görüşleri (yüksek lisans tezi), Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi, Erzincan, 2022.
• Korkmaz, Ferhat, “Metinlerarası İlişkilerin Klasik Retorikteki Kökeni Üzerine Bir Araştırma”, Hikmet: Akademik Edebiyat Dergisi, Gelenek ve Postmodernizm özel sayısı, 3 (2017): 71-88.
• Lauzière, Henri, The Making of Salafism: Islamic Reform in the Twentieth Century, New York: Columbia University Press, 2016.
• Muhammed Kürd Ali, Künûzü’l-ecdâd, Dımaşk: Matbûâtü’l-mecmai’l-ilmiyyi’l-Arabî, 1370/1950.
• Muranyi, Miklos, “Erken Dönem Tabakāt Literatüründe Sikadan Zayıfa Geçiş: Ricâl İlmine Metinler arası Bir Yaklaşım”, trc. Fatma Kızıl, Hadis Tetkikleri Dergisi, 8/2 (2010): 145-53.
• Musaytafâ, Muhammed es-Saîd, Ulûmü’l-hadîs inde’ş-Şeyh Tâhir el-Cezâirî (yüksek lisans tezi), Câmiatü Batna, Batna, 2006.
• Özer, Salih, “Hadis Metninin Anlaşılmasında Diğer Metinlere Referansların Önemi ya da Hadiste Metinlerarasılık ve Metinlerarası Okuma”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 8/1 (2008): 305-50.
• Rızâ, Reşîd, “Ta‘rîf bi-Kitâbi Kavâidi’t-tahdîs min fünûni mustalahi’l-hadîs”, Cemâleddin el-Kāsımî, Kavâidü’t-tahdîs min fünûni mustalahi’l-hadîs, nşr. M. Behcet el-Baytâr içinde, Beyrut: Dâru’n-nefâis, 1431/2010, s. 15-24.
• el Shamsy, Ahmed, Rediscovering the Islamic Classics: How Editors and Print Culture Transformed an Intellectual Tradition, Princeton: Princeton University Press, 2020.
• Sehâvî, Şemseddin, Fethu’l-muġīs bi-şerhi Elfiyyeti’l-hadîs li’l-Irâkī, I-V, nşr. Ali Hüseyin Ali, Kahire: Mektebetü’s-sünne, 1424/2003.
• Süyûtî, Tedrîbü’r-râvî, nşr. Muhammed Avvâme, I-V, Medîne - Cidde 1437/2016, Medîne Dârü’l-yüsr; Cidde Dârü’l-minhâc.
• Süyûtî, Kūtü’l-muġtezî alâ Câmi‘i’t-Tirmizî, nşr. Nâsır b. Muhammed b. Hâmid, I-II, Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, 1424 h.
• Tâhir el-Cezâirî, Tevcîhü’n-nazar ilâ usûli’l-eser, nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde, Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 2009.
• Tâhir el-Cezâirî, Tevcîhü’n-nazar ilâ usûli’l-eser, Mısır: el-Matbaatü’l-cemâliyye, 1328/1910.
• Tâhir el-Cezâirî, Tezkiretü Tâhir el-Cezâirî, nşr. M. Hayr Ramazan Yûsuf, I-II, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1433/2012.
• Tâhir el-Cezâirî, et-Tibyân li-ba‘zi’l-mebâhisi’l-müte‘allika bi’l-Kur’ân ‘alâ tarîkı’l-İtkān, nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde, Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 2012.
• Topgül, Muhammed Enes, “Süyûtî ve Tedrîbü’r-Râvî Adlı Eseri”, Celâleddin es-Süyûti, Tedrîbü’r-Râvî: Hadis Usûlü içinde, trc. Muhammed Enes Topgül - Faik Akcaoğlu, I-II, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019, s. 11-51.
• Wagemakers, Joas, “Salafism’s Historical Continuity: The Reception of ‘Modernist’ Salafis by ‘Purist’ Salafis in Jordan”, Journal of Islamic Studies, 30/2 (2019): 205-31.
• Weismann, Itzchak, Taste of Modernity: Sufism, Salafiyya, and Arabism in Late Ottoman Damascus, Leiden: Brill, 2001.
• Worton, Michael – Judith Still (ed.), Intertextuality: Theories and Practices, Manchester: Manchester University Press, 1990.
• Worton, Michael – Still, Judith, “Introduction”, Intertextuality: Theories and Practices, içinde, ed. Michael Worton – Judith Still, Manchester: Manchester University Press, 1990, s. 1-44.
• Yâzîcî, Tâlib, “Dârü’l-Kütübi’z-Zâhiriyye”, DİA, 1993, VIII, 510-511.
• Yusuf, Muhammed Hayr Ramazan, “Mukaddimetü’t-Tahkîk”, Tâhir el-Cezâirî, Tezkiretü Tâhir el-Cezâirî içinde, I-II, nşr. Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1433/2012, s. 5-24.
• Yücel, Ahmet, Hadis Tarihi, İstanbul: İFAV, 2017.
• Yücel, Ahmet, Hadis Usûlü, İstanbul: İFAV, 2017.
• Zekî Paşa, Ahmed, et-Terkîm ve alâmâtühû fi’l-lüġati’l-Arabiyye, nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde, Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 1407/1987.