Ulus Devlete Doğru: Osmanlı’dan Cumhuriyet’e “Millet-i Hakime”, Türkleşme ve Ulusal Kimlik

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 2, 21 - 37, 22.12.2023

Şükrü Mutlu Karakoç

Öz

Osmanlı modernleşme serüveni, bir imparatorluk olarak Osmanlı devletinin kurumsal ve kültürel dönüşüm sürecinden geçerek Cumhuriyet formunda modern bir ulus devlet yapısına geçişini ifade eder. Bu çalışmada Osmanlı’dan Cumhuriyet’e uzanan ulus devletleşme, imparatorluktan ulus-devlet yapısına geçiş ve bir ulusal kimlik etrafında modern bir devlet olarak Cumhuriyet Türkiyesi’nin teşekkül süreci ele alınmaktadır. Çalışmada cevabı aranan temel sorun şu soruyla çerçevelenmiştir: Farklı etnik, dinsel, mezhepsel unsurlardan oluşan Osmanlı imparatorluk yapısı, modern/merkezi devlet arayışı etrafında nasıl bir dönüşüm süreci geçermiştir? Başka bir ifadeyle, Osmanlı imparatorluk yapısı nasıl ulus devlete dönüşmüştür? Çalışma şu temel teze dayanmaktadır: Osmanlı çok uluslu imparatorluk yapısı, 19. yüzyılın ortalarından başlayarak “millet-i hakime, eşitlik (müsavat) ve Türklük” tartışmaları üzerinden Türk ulusal kimliği etrafında tanımlanan merkezi bir ulus devlet formuna dönüşmüştür. Bu merkezileşme süreci ilk zamanlarda Osmanlılık üst kimliğine dayalı bir ortak kimlik etrafında biçimlenirken Cumhuriyet’e gelirken Türklük üst kimliğine dayalı ortak bir kimlik çerçevesinde şekillenmiştir.

Anahtar Kelimeler

imparatorluk, ulus devlet, ulusal kimlik, milliyetçilik, Türklük

Etik Beyan

Çalışmada etik kurallara uyulmuştur.

Towards a Nation State: From the Ottoman Empire to the Republic, “Dominant Nation”, Turkification and National Identity

Öz

The Ottoman modernization adventure refers to the transition of the Ottoman state as an empire to a modern nation-state structure in the form of a Republic, passing through the institutional and cultural transformation process. In this study, nation-statehood from the Ottoman Empire to the Republic, the transition from empire to nation-state structure, and the formation process of Republican Turkey as a modern state around a national identity are discussed. The main question, the answer of which is sought in the study, is framed by the following question: What kind of a transformation process did the Ottoman empire structure which consists of different ethnic, religious and sectarian elements, go through around the search for a modern/central state? In other words, how did the Ottoman empire structure turn into a nation-state? The study is based on the following basic thesis: From the middle of the 19th century, The Ottoman multinational empire structure transformed into a centralized nation-state form defined around the Turkish national identity through the discussions of “millet-i hakime, equality (musavat) and Turkishness”. While this centralization process was shaped around a common identity based on the Ottoman supremacy in the early days, it was shaped within the framework of a common identity based on the Turkish supremacy when it came to the Republic.

Anahtar Kelimeler

Empire, nation state, national identity, nationalism, Turkishness

Kaynakça

• Ahmad, Feroz (1985), İttihatçılıktan Kemalizme, (çev. F. Berktay), İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Akçura, Yusuf (2012), Üç Tarz-ı Siyaset, Ankara: Kilit Yayınları.
• Anderson, Benedict (2007), Hayali Cemaatler, (4. Basım), İstanbul: Metis Yayınları.
• Deringil, Selim (2014), İktidarın Sembolleri ve İdeoloji, (Çev.: G. Ç. Güven), İstanbul: Doğan Kitap Yayınları.
• Gökalp, Ziya (2014), Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak, (9. Basım), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Hobsbawm, Eric J. (2014), Milletler ve Milliyetçilikler, (5. Basım), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Hüseyin Cahid, (2010) “Millet-i Hakime”, Haz. Mehmet. Ö. Alkan, Tarık Zafer Tunaya Anısına Yadigâr-ı Meşrutiyet, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, s. 175-178.
• İnalcık, Halil (2012), “Tanzimat Nedir?” Haz. Halil İnalcık ve Mehmet Seyitdanlıoğlu, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, s. 29-56.
• İnan, Afet (1969), Medeni Bilgiler ve Atatürk’ün El Yazıları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İnönü, İsmet (1933), İsmet Paşanın Siyasi ve İctimai Nutukları (1920-1933), Ankara: Başvekalet Matbaası.
• Karakoç, Şükrü Mutlu (2014), Türkiye’de Resmi Devlet İdeolojisi ve Dış Politikaya Yansımaları (1923-1938 Arası), İ. Medeniyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış YL Tezi).
• Karpat, Kemal (2010) İslam’ın Siyasallaşması, (4. Basım), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Kawtharani, Wajih (2013), “The Ottoman Tanzimat and the Constitution”, Tabayyun, Sayı: 3, s. 1-23
• Kop, Kadri Kemal (1938), Atatürk Diyarbakır’da, İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
• Kutlu, Sacit (2010), “Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemlerinde Millet-i Hakime ve Müsavat Tartışmaları”, Haz. Mehmet. Ö. Alkan, Tarık Zafer Tunaya Anısına Yadigâr-ı Meşrutiyet, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, s. 159-174.
• Oktay, Cemil (1999), “‘HUM’ Zamiri’nin Serencamı: Kanun-i Esasi İlanına Muhalefet Üzerinden Bir Deneme”, ‘Hum’ Zamiri’nin Serencamı, İstanbul: Bağlam Yayıncılık, s. 39-54.
• Özdoğan, Günay Göksu (2002) “Turan”dan “Bozkurt”a Tek Parti Döneminde Türkçülük (1931-1946), İstanbul, İletişim Yayınları, 2002.
• Peker, Recep (1931), C.H.F. Programının İzahı, Ankara: Ulus Matbaası.
• Peker, Recep (1935), C.H.P. Genel Sekreteri R. Peker’in Söylevleri, Ankara: Ulus Basımevi.
• Prens Sabahaddin (2007), Gönüllü Sürgünden Zorunlu Sürgüne - Bütün Eserleri, (Haz.: Mehmet Ö. Alkan), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Sadoğlu, Hüseyin (2010), Türkiye’de Ulusçuluk ve Dil Politikaları, (2. Basım), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniv. Yayınları.
• Semiz, Yaşar, (2014) “İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Türkçülük Politikası”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 1(35): 217-244.
• Toprak, Zafer (1982), Türkiye’de Milli İktisat, Ankara: Yurt Yayınları.
• Yıldız, Ahmet (2001), Ne Mutlu Türküm Diyebilene / Türk Ulusal Kimliğinin Etno-Seküler Sınırları (1919-1938), İstanbul: İletişim Yayınları.
• 05.02.1937 tarih ve 3115 sayılı “Teşkilâtı Esasiye Kanununun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesine Dair Kanun”, T.C. Resmi Gazete, Sayı: 3533, Tarih: 13 Şubat 1937. (çevrim içi), https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/3533.pdf (Erişim Tarihi: 20.11.2023)
• CHF Nizamnamesi, Cumhuriyet Halk Fırkası, 1923, (çevrim içi), https://acikerisim.tbmm. gov.tr/server/api/core/bitstreams/db44ab79-4e65-4b9f-b862-2365c24787a4/content (Erişim Tarihi: 20.11.2023).
• CHF Nizamnamesi, Cumhuriyet Halk Fırkası, 1927, (çevrim içi), https://acikerisim.tbmm. gov.tr/server/api/core/bitstreams/52fa6430-bb23-4b92-b6b5-c3f67e957ff4/content (Erişim Tarihi: 20.11.2023).
• CHF Nizamnamesi ve Programı, Ankara: TBMM Matbaası, 1931, (çevrim içi), https:// acikerisim.tbmm.gov.tr/server/api/core/bitstreams/63a57490-e562-4c77-a95d- 65d912b858a7/content (Erişim Tarihi: 20.11.2023).
• CHP Programı, Ankara: Ulus Basımevi, 1935, (çevrim içi), https://acikerisim.tbmm.gov. tr/server/api/core/bitstreams/43058644-c352-432b-af8f-564476440f37/content (Erişim Tarihi: 20.11.2023).