Halim Efendi'nin Dârülelhan Külliyatında Yer Alan Celî Dîvânî Yazılarının Analizi

Yıl 2025, Sayı: 45, 509 - 536, 30.06.2025

Yunus Emre Çelik

https://doi.org/10.31591/istem.1635028

Öz

Celî dîvânî, hat sanatında kullanılan yazı cinslerinden biridir. Ancak 16. yüzyıl dolaylarında icat edildiği tahmin edilen bu yazının, devlet dairelerinde resmî işlere hasredilmesiyle gelişimi yavaş ilerlemiştir. Buna bağlı olarak günümüzde sanat yazılarından biri olarak varlığını sürdürmesine rağmen, estetik zaviyeden güçlü özellikler taşıyan örnekleri oldukça azdır. Bu çalışmada, Mustafa Halim Efendi’nin Dârülelhan Külliyatı’nın eski harflerle basılan ilk 120 sayısında yer alan kapak yazılarından celî dîvânî bestekâr isimlerinin hat sanatı açısından tahlili konu edilmiştir. Bu tahlille, başta celî dîvânî için önemli bir kaynak olan bu yazılar üzerine dikkat çekilirken hat sanatı adına birkaç yönden bilgi toplamak amaçlanmaktadır. Bunlardan biri, Halim Efendi’nin celî dîvânî üslubunun anlaşılmasına dair bu metinlerin incelenmesidir. Diğer bir amaç, bir müessese olarak Türk mûsikîsi cihetinden Dârülelhan ile hat sanatı cihetinden Medresetü’l-Hattatîn’in hem Külliyat üzerinden hem tarihi bağlam çerçevesinde ilişkisini sorgulamaktır. Son bir amaç ise matbu eserlerde kullanılan sanatlı yazıların hat sanatında örnek olarak kullanılabilirliğini araştırmaktır. Bu tetkik ve tahliller çerçevesinden çalışma, hat estetiğine dair bağlamlarla zenginleştirilmek suretiyle celî dîvânî hattıyla ilgili kaynakları artırmak yönünden bir önemi taşımaktadır. Celî dîvânî hattına dair çok kısıtlı bir akademik literatürün olduğu göz önüne alındığında bu araştırma, literatürü genişletmek bağlamında bir önem taşımaktadır. Araştırmada kapakta kullanılan diğer yazı cinsleri de kısaca incelendikten sonra celî dîvânî isimler, istif ve harf yönünden ele alınmıştır. En sonda ise kapak yazılarından çıkarılan harflerle Halim Efendi’nin meşk murakkaındaki aynı harfler bir kıyasa tabi tutularak konunun sağlaması yapılmaya çalışılmıştır. Nihayetinde Halim Efendi’nin sanatkâr tavrının matbu çalışmalarda da sürdüğü ve celî dîvânî hattı için bu isimlerin önemli bir kaynak oluşturduğu saptanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mustafa Halim Efendi , Hat Sanatı , Celî Dîvânî , Dârülelhan , Medresetü'l-Hattatîn

Analysis of Halim Efendi's Djalî Dîwânî Writings in The Darulelhan Collection

Öz

Djalî dîwânî is one of the types of writing used in calligraphy. However, it is estimated that this writing was invented around the 16th century and its development progressed slowly due to its being reserved for official business in government offices. Accordingly, although it continues to exist as one of the types of artistic script today, there are very few examples that have strong features from an aesthetic perspective. This study analyzes the cover writings in the first 120 issues of Dârulelhan Collection, printed in Arabic letters, focusing on the names of composers writing djalî dîwânî by Mustafa Halim Efendi. The analysis aims to gather information from various perspectives related to Islamic calligraphy. One of these aims is to examine these texts in order to understand Halim Efendi's djalî dîwânî style. Another aim is to explore the relationship between Dârulelhan as a Turkish music institution and Medresetü'l-Hattatîn as a calligraphy institution, both through the Collection and within the historical context. Finally, the study questions the usability of artistic writings in printed works as examples in calligraphy. Within the framework of these examinations and analyses, the study is important in terms of increasing the resources related to the djalî dîwânî script by enriching it with contexts related to calligraphy aesthetics. Considering that there is a very limited academic literature on the djalî dîwânî script, this research is important in terms of expanding the literature. After briefly examining other types of writing used on the cover, the djalî dîwânî composer names are analyzed in terms of their composition and letters. Finally, the letters extracted from the cover writings are compared with the same letters in Halim Efendi's calligraphy workbook, attempting to verify the subject. Ultimately, it has been determined that Halim Efendi's artistic approach continues in printed works and that these names constitute a significant source for djalî dîwânî script.

Anahtar Kelimeler

Mustafa Halim Efendi , Khatt , Djalî Dîwânî , Dârulelhan , Medresetu’l Hattatin

Kaynakça

• Acar, Şinasi. İstanbul’un Hattat Mezar Taşları Gelimli Gidimli Dünya. İstanbul: Ofset Yapımevi Yayınları, 1. Basım, 2023.
• Alparslan, Ali. Osmanlı Hat Sanatı Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 5. Basım, 2016.
• Çelik, Yunus Emre. Celî Dîvanî Yazının XIX. ve XX. Yüzyıl Örnekleri Üzerinden Yazı Üsluplarının İncelenmesi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Sanatta Yeterlik Tezi, 2024. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster? key=cr4SkWLaRMhkDRBjqthpsZ7Ccaqf4NFd2PcATEpVpNASDVQ_ao8KP ewIMmvweHDd
• Derman, M. Uğur. “Medresetü’l-Hattâtîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/341-342. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Derman, M. Uğur. “Özyazıcı, Mustafa Halim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/135-137. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• İnal, Mahmud Kemal. Son Hattatlar. İstanbul: İstanbul Maarif Basımevi, 1955.
• Kara, Ahmet. Bir Müzik Eğitim Kurumu Olarak Dârülelhan ve Mecmuası. İstanbul: Haliç Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp? id=q_XU48lQcew7YdAKkQ0_Mg&no=HNLn38M4Jh6CGnJdxcsC0A
• Kolukırık, Kubilay. “Osmanlı Devleti’nde İlk Resmî Konservatuvar Olan Dârülelhanda Derleme ve Yayım Faaliyetleri”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 35 (Haziran 2016), 479-798. doi: 10.21563/sutad.187106
• Özcan, Nuri. “Dârülelhan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/518-520. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Özcan, Nuri. “Itrî Efendi Buhûrîzâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/220-221. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Özden, Erhan. “Arşiv Belgeleriyle Dârülelhan”. Konservatoryum Dergisi 5/1 (Haziran 2018), 97-130. http://dx.doi.org/10.26650/CONS438603
• Özkafa, Fatih. Hat Sanatı Osmanlı’dan Bugüne. İstanbul: Kapı Yayınları, 1. Basım, 2023.
• Özpekel, Osman Nuri. Darü'l-Elhan Külliyatı. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1. Basım, 2019.
• Paçacı Tunçay, Gönül. “Dârü’l-elhân Uzun Hikâye”. Darü'l-Elhan Külliyatı. haz. Osman Nuri Özpekel. 21-31. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1. Basım, 2019.
• Rado, Şevket. Türk Hattatları. İstanbul: Yayın Matbaacılık, tarihsiz.
• Serin, Muhittin. Halim Efendi’nin Meşk Mecmuası Nesih, Sülüs-Nesih, Rik’a, Dîvânî, Celî Dîvânî. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 3. Basım, 2017.
• Serin, Muhittin. Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 4. Basım, 2010.
• Ülker, Muammer. Başlangıçtan Günümüze Türk Hat Sanatı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kül-tür Yayınları, 1. Basım, 1987.