Yakup Afvï as a Hudayi Commentator and His Lem’a-i Nurâniyye

Yıl 2016, Sayı: 34, 45 - 114, 01.06.2016

Adalet Çakır

Öz

Azîz Mahmûd Hüdâyî who is a well-known sufi
sheik of the Jalwatiyah order is also the author a divan which consists of his mystical poetry. Ibn al-Arabî’s
teachings, especially that of vahdet-i
vücûd (Oneness of Being), is very evident in Hüdâyî’s poems both in terms
of content and spirit. The commentary written on Hüdâyî’s poetry by Yâkûb Afvî,
a 18th century mystic of the Jalwatiyah order, attests to this
point. In a book titled Lem‘a-i Nûrâniyye (Gleam of Light) Afvî commentated the five couplets of Hüdâyî’s
seven-couplet nutq which starts with
the following one: we’ve been burning
since eternity / we have been the luna moths of the candle of love. No academic study is available on Lem‘a-i
Nûrâniyye, though it is mentioned in several sources and five copies of it
are found in different libraries. According to Avfî, Hüdâyî deals in this poem
with the emergence of the existent into the realm of existence from Allah,
which is called mebde (genesis), and its return to its essence which is
otherwise known as me‘âd (resurrection). Avfî starts his book by an
introduction which consists of two parts where he elaborates on these two
concepts and thus provides an intellectual background to his commentary. There
he discusses the reason behind the creation of the universe by Allah and the various
stages of its return to Him from a vahdet-i vücûd perspective. The
commentary on the couplets is found in the third chapters of the book. In the
concluding part the commentator, Avfi, puts a vocabulary of selected mystic
concepts by using Cürcâni’s famous book Ta‘rifat or Definition.
Taken as a whole, this book is an important study not only because it provides
a framework to understand Hüdâyî’s poetry but also because it reveals Avfî’s
mystic perceptions. 

Anahtar Kelimeler

Azîz Mahmûd Hüdâyî, Jalwatiyah, Yâkûb Afvî, mystic ascendance, mebde (genesis) and me‘âd (resurrec-tion), bezm-i elest (Real of Interrogation)

BIR HÜDÂYÎ ŞÂRİHİ OLARAK YÂKÛB AFVÎ EFENDİ VE LEM‘A-İ NÛRÂNİYYE’Sİ

Öz

Celvetî şeyhi Azîz Mahmûd Hüdâyî dîvân sahibi
sûfî şairlerdendir. Şiirlerindeki hâkim mâna ve ruh, İbnü’l-Arabî’nin vahdet-i
vücûd irfan ve zevkidir. XVIII. yüzyıl Celvetî sûfîsi Yâkûb Afvî’nin onun
şiirine yazdığı şerh, bu hususu ortaya koymaktadır. Afvî, Hüdâyî’nin Ezelden
aşk ile biz yâne geldik / Muhabbet şem‘ine pervâne geldik beytiyle başlayan, yedi beyitlik nutkunun
beş beyitini şerhetmiş ve eserine Lem‘a-i Nûrâniyye ismini vermiştir.
Kaynaklarda bahsedildiği halde üzerinde bir inceleme yapılmamış olan bu şerhin,
beş adet yazma nüshası mevcuttur. Şârihe göre Hüdâyî bu şiirinde, varlığın Hak’tan
varlık sahasına gelişini (mebde) ve tekrar aslına dönüşünü (meâd) anlatmıştır.
Afvî eserine mebde ve meâd kavramlarını izâh eden bir mukaddime ile başlayarak
şerhe zihnî bir arka plan hazırlamıştır. İki bölümlük mukaddimede, âlemin
yaratılış sebebi, varlığın yaratılış süreci ve tekrâr Allah’a dönüş
yolculuğunun merhalelerine dâir konuları, vahdet-i vücûd perspektifinden
anlatmıştır. Beyitlerin şerhi eserin üçüncü bölümündedir. Sonuç bölümünde
şârih, Seyyid Şerîf Cürcânî’nin Tâ‘rifât
adlı eserinden istifade ile tasavvufî ıstılahlardan oluşan bir seçki yapmıştır.
Bu eser, Hüdâyî’nin şiirine yaklaşımda bir çerçeve metin olduğu kadar, Afvî’nin
tasavvufî görüşlerini ortaya koyması bakımından da önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Azîz Mahmûd Hüdâyî, Celvetîlik, Yâkûb Afvî, sûfî mîrâcı, mebde ve meâd, elest bezmi, sûfî şiiri

Kaynakça

• Abdülhay Celvetî, Şerh-i Gazel-i Hacı Bayrâm-ı Velî, Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin, 997/2.
• el-Aclûnî, İsmâil b. Muhammed; Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs, thk.: Ahmed Kalaş, Haleb: Mektebetü’t-Türâsi’l-İslâmî, ty., I-II.
• Ali Urfî Selânikî; Şerh-i Nutk-i Üftâde, H. Selimağa Ktp., Hüdâî Efendi, 658.
• Ateş, Süleyman; Cüneyd-i Bağdâdî/Hayatı, Eserleri ve Mektupları, İstanbul: Sönmez Neşriyat, 1969.
• Ayvansarâyi, Hüseyin, Ali Sâtı‘, Süleyman Besim; Hadîkatü’l-cevâmi‘ (İs-tanbul Câmileri ve Diğer Dînî-Sivil Mimârî Yapılar), haz.: Ahmed Nezih Galitekin, İstanbul: İşaret Yay., 2001.
• __________________; Mecmûa-i Tevârih, haz.: Fahri Çetin Derin, Vahid Çabuk, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1985.
• __________________; Vefeyât-ı Ayvansarâyî (İnceleme-Tenkitli Metin), haz.: Ramazan Ekinci, ed.: Adem Ceyhan, İstanbul: Buhara Yay., 2013.
• Bağdatlı İsmâil Paşa, Babanzâde; Hediyyetü'l-ârifîn esmai’l-müellifîn ve âsârü’l-musannafîn, trc.: Kilisli Rifat Bilge, tsh.: İbnü’l-Emin Mahmûd Kemal İnal, Avni Aktuç, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1955, II.
• Baktır, Mustafa; “İbn Melek”, DİA, XX, 175-76.
• Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333, I.
• Bursevî, İsmail Hakkı; Ferahu’r-rûh/Şerhu’l-Muhammediyye, İstanbul: Hacı Muharrem Efendi mat., 1294, I-II.
• ______________; Kitâbü’n-netîce, haz.: Ali Namlı, İmdat Yavaş, İstanbul: İnsan Yay., 1997, I-II.
• ______________; Risâle-i Hazarâtü’l-Hams, H. Selimağa Ktp., Hüdâî Efen-di, 467.
• ______________; Şerh-i Îlâhî-i Hacı Bayram-ı Velî, Süleymaniye Ktp., Halet Efendi, 724/1.
• ______________; Şerhu ba‘zı kelimât li'ş-Şeyh Yunus Emre, Süleymaniye Ktp., Halet Efendi, 724/5.
• ______________; Tefsîr-i Rûhu’l-beyân, İstanbul: Osman Bey Mat., 1928, X.
• ______________; Temâmü’l-feyz fî bâbi’r-ricâl, tah.: Ramazan Muslu, Ali Namlı, Dımaşk: Dâru Nînevâ, 2011.
• Ceylan, Ömür; Böyle Buyurdu Sufi: Tasavvuf ve Şerh Edebiyatı Araştırmala-rı, İstanbul: Kapı Yay., 2005.
• Dâvûd el-Kayserî, “Risâle fî ilmi’t-tasavvuf”, Vahdet-i Vücûd Felsefesi/ Felsefî ve Tasavvufî Risâleler, çev.: Mehmet Bayraktar, İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fak. Yay., 2012.
• ______________; Mukaddemât/Fusûsu’l-Hikem’e Giriş, ter.: Turan Koç, Mehmet Çetinkaya, İstanbul: İnsan Yay., 2015.
• Dâvûd-i Antâkî, Tezyînü'l-esvâk fî ahbâri'l-uşşâk, 2. bs., Beyrut: Dâr ve Mektebetü'l-Hilâl, 1986, I-II.
• Demirli, Ekrem; Şâir Sûfîler/Mevlânâ, Yunus ve Nîyâzi-i Mısrî Üzerine İnce-lemeler, İstanbul: Sufi Kitap, 2015.
• Ertan, Mehmet Emin; “Seyyid Azîz Mahmûd Hüdâyî’nin Edebî Şahsiye-ti”, Üsküdar Sempozyumu III: Azîz Mahmud Hüdâyî Uluslararası Sempozyum Bildiri-leri, 20-22 Mayıs 2005, 2006, I, 449-463.
• Erzincan, Tuğba; “Orta Camii”, DİA, XXXIII, 399-400.
• Hakîm et-Tirmizî; Hatmü’l-evliyâ, Beyrut 1965.
• Haskan, Mehmet Mermi; Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, İstanbul: Üsküdar Belediyesi Üsküdar Araştırmaları Merkezi Yay., 2001, I.
• Heysemî, Nûreddîn b. Süleyman; Mecmau’z-zevâid ve menbau’l-fevâid, 2. bs. Beyrut: Dârü'l-Kitâbi'l-Arabî, 1967, I.
• Hücvirî, Ali b. Osman; Keşfü’l-mahcûb/Hakîkat Bilgisi, Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yay., 1996.
• Hüdâyî, Azîz Mahmûd; Dîvân-ı İlâhiyyat: Tıpkıbasım ve Çevrimyazı, haz.: Mustafa Tatcı, Musa Yıldız, İstanbul: Üsküdar Belediyesi Üsküdar Araştırmaları Merkezi Yay., 2005.
• __________________; Necâtü’l-garîk, (Külliyât-ı Hazret-i Hüdâyî içinde, s.85-129).
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn; Fusûsu’l-Hikem, çev. ve şrh: Ekrem Demirli, İstanbul: Kabalcı, 2006.
• ____________________; Fütuhât-ı Mekkiyye, çev.: Ekrem Demirli, İstanbul: Litera Yay., 2008, 2011, VIII, XV.
• ____________________; Mişkâtü’l-envâr/Nurlar Hazînesi, ter.: Mehmet Demirci, İstanbul: İz Yay., 2006.
• İbnü’l-Cevzî; Sıfatü’s-safve, thk.: Mahmûd Fahûrî; tahric: Muhammed Revvâs Kal‘acî, II. bs., Beyrut: Dârü'l-Maârif, 1979.
• İbrâhîm Hâs, Şerh-i Ebyât-ı Yûnus Emre, (Mustafa Tatcı, Yûnus Emre Şerhleri, s. 201-238, İstanbul: H Yay., 2008).
• Kehhâle, Ömer Rızâ; Mu‘cemü’l-müellifîn: Terâcimu musannifi'l-kütübi'l-Arabiyye, Beyrut: Mektebetü'l-Müsennâ, t.y., XIII.
• Kelâbâzî, Ebû Bekir; Taarruf/Doğuş Devrinde Tasavvuf, haz.: Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yay., 1992.
• Kılıç, Mahmut Erol; Sûfî ve Şiir/Osmanlı Tasavvuf Şiirinin Poetikası, İstan-bul: İnsan Yay., 2005.
• Köprülü, Fuad; Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1991.
• Kuşeyrî, Abdülkerim; er-Risâletü’l-Kuşeyriyye, thk.: Abdülhalîm Mahmûd, Mahmûd b. eş-Şerîf, Kahire: Dârü’l-Kütübü’l-Hadîse, 1974, II.
• _________________; Tasavvuf İlmine Dâir Kuşeyrî Risâlesi, tr.: Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yay., 1978.
• Mehmed Gülşen Efendi; Külliyât-ı Hüdâyî, haz.: Muzaffer Ergür, Adalet Çakır, İstanbul: Dergah Yay. 2015.
• Mehmed Şükrü Efendi; Silsilenâme-i Sâdât-ı Sûfîyye, müellif hattı, ist. tar.: 1291, H. Selimağa Ktp., Hüdâî Efendi 1098.
• Mevlânâ Celâleddîn Rûmî; Mesnevî-i Şerîf Şerhi, tr. ve şerh: Ahmed Avni Konuk, yay. haz.: Mustafa Tahralı, Selçuk Eraydın, İstanbul: Kitabevi, 2004, I.
• Muslu, Ramazan; Osmanlı Döneminde Tasavvuf (18. yüzyıl), İstanbul: İnsan Yay., 2003.
• Müttakî Hindî, Kenzü’l-ummâl fî süneni’l-akvâl ve’l-ef‘âl, nşr.: Bekrî Hayyanî, Saffet Sakka, 5. bs. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1985, III.
• Namlı, Ali; İsmâil Hakkı Bursevî/Hayatı, Eserleri ve Tarîkat Anlayışı, İstan-bul: İnsan Yay., 2001.
• Pakalın, M. Zeki; Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Milli Eğitim Bakanlığı Yay., 2004, I, II.
• es-Sehâvî, Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân; el-Makāsıdü'l-hasene fî beyâni kesîrin mine'l-ehâdîsi'l-müştehire ale’l-elsine, tsh.: Abdullah Muhammed es-Sıddîk, Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1956.
• Seyyid Şerîf Cürcânî, et-Ta‘rifat, nşr.: Gustavus Flügel; edited by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, 2005, XXXVIII.
• Şeker, Fatih M.; Osmanlı Entelektüel Geleneği, İstanbul: Dergâh Yay., 2013.
• Şem‘î; Şerh-i Mesnevî-i Şerîf, Süleymaniye Ktp., Halet Efendi, 339.
• Tahralı, Mustafa; “Muhyiddîn İbn Arabî ve Türkiye’ye Tesirleri”, Endü-lüs’ten İspanya’ya, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 1996, s. 69-78.
• _____________; “Yûnus Emre’nin Şiirlerinde Tasavvufî Mefhumların Akisleri”, Uluslararası Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri, 7-10 Ekim 1991, 1995, s. 179-188.
• Taşyürek, Ahmet; Yâkûb Afvî’nin Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı, Ondokuz Mayıs Ü. Sosyal Bilimler Ens. 2003, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Topaloğlu, Bekir; “Yûsuf Sûresi”, DİA, XLIV, 28-30.
• Tûsî, Ebü’n-Nasr Serrâc; el-Lüm‘a/İslâm Tasavvufu, ter.: Hasan Kamil Yıl-maz, İstanbul: Erkam Yay., 2012.
• Vassâf, Hüseyin; Sefîne-i Evliyâ, haz. Mehmet Akkuş, Ali Yılmaz, İstan-bul: Kitabevi, 2006, II, III.
• Yâkûb Afvî; el-Mefâtih ale’l-Mesâbîh, Süleymaniye Ktp., Cârullah 357, müellif hattı, ist. tar.: 1135/1722, vr. 305.
• _________; el-Vesîletü’l-uzmâ ilâ Hazreti’n-Nebiyyi’l-Müctebâ, H. Selimağa Ktp., Hüdâî Efendi 392/2, müs.: Mehmed Azîz, ist. tar.: 1148/1736, vr. 7b-45b.
• _________; Hediyyetü’l-vü’âz, H. Selimağa Ktp., Hüdâî Efendi 336, müellif hattı, ist. tar.: 1131/1718-19, 156 vr.
• _________; Hediyyetü’s-sâlikîn, H. Selimağa Ktp., Hüdâî Efendi 375, 18 vr.
• _________; Hulâsatü'l-beyân fî mezhebi Ebî Hanîfe en-Nu'mân, H. Selimağa Ktp., Hüdâî Efendi, 392/3, müs.: Mehmed Azîz, ist. tar.: 1149/1736, vr. 46b-48b.
• _________; Kenzü’l-vâizîn, Süleymaniye Ktp., Hz. Nasûhî Dergâhı 160, müs.: Alâaddîn en-Nasûhî, ist. tar.: 1150/1737, 194 vr.
• _________; Tefsîru sûre-i Yûsuf, Köprülü Ktp., Hacı Ahmed Paşa 19/1, müellif hattı, ist. tar.: 1133/1720, vr. 1-132.
• Yardım, Ali; “Kudâî”, DİA, XXVI, 309-10.
• Yılmaz, H. Kamil; Azîz Mahmûd Hüdâyî/Hayatı, Eserleri, Tarîkatı, İstanbul: Erkam Yay., 2007.
• Yılmaz, Necdet; “Bir Arşiv Vesîkası Işığında Hüdâyî Âsitânesi’ne Şeyh Tayini”, Üsküdar Sempozyumu III: Azîz Mahmud Hüdâyî Uluslararası Sempozyum Bildirileri, 20-22 Mayıs 2005, II, 95-100.
• ez-Zebîdî, Murtazâ Muhammed b. Muhammed; İthâfü’s-sâdeti’l-muttakîn bi-şerhi İhyâi ulûmi'd-dîn, y.y.: Dâru'l-Fikr, ty. II, V.