Abd al-­Rahmān al-­Bistāmī’s Classification of the Sciences

Yıl 2016, Sayı: 35, 187 - 216, 31.12.2016

Veysel Kaya

Öz

Abd al-Rahman al-Bistami (1380-1454)
is a scholar who was active in the 15. century Ottoman milieu. His engagement
with occult sciences such as the science of letters (ilm al-huruf)
provoked discussions among Ottoman scholars and statesmen as well. Confronted
with his writings, the Ottoman ulama who were educated and well-versed in
classical orthodox sciences such as Kalam and Usul al-Fiqh faced with a new
dimension in the structure of Islamic sciences. Although al-Bistami harshly
criticized the Hurufi teachings of Fadl Allah al-Astarabadi and his followers,
he took to the science of letters seriously. Al-Bistami wrote al-Fawayih
al-Miskiyya, an encyclopedia of sciences, and in that book which
characterizes the Greco-Arabic literature, he is mainly under the influence of
the philosophy of the Brethren of Purity (Ikhwan al-Safa). Not only
al-Bistami follows the framework of the Brethren in the classification of
sciences, but he maintains their philosophical project so much so that he
builds a syncretic system which combines different religious and philosophical
tendencies. The “Ikhwanism” of al-Bistami is not restricted to the allusion
that comes by the phrase “ikhwan al-safa”, which is repeated many times
throughout his work. Al-Bistami’s project is a revision of the syncretic
philosophy of the Brethren, with a special touch from the occult science of the
letters.

Anahtar Kelimeler

Abd al-­‐‑Rahman al-­‐‑Bistami, Ottoman Philosophy, Occult Sciences, Science of Let-­‐‑ ters

Abdurrahman Bistâmî’nin Bilimler Tasnifi

Öz

Abdurrahmân Bistâmî (1380-1454), 15. yüzyıl
Osmanlı coğrafyasında faaliyet gösteren ve daha sonraki Osmanlı düşünce
tarihinde iz bırakan alimlerden biridir. Harf ilmi başta olmak üzere gizli ilimlerle
olan uğraşısı, dönemindeki Osmanlı sarayının ve saray çevresindeki ulemânın
dikkatini çekmiş, kelâm ve usûl-i fıkıh gibi klasik medrese bilimleriyle meşgul
olan ulemânın ürettiği birikime yeni bir boyut katmıştır. Fazlullah Esterâbâdî ve
takipçilerinin ortaya koyduğu Hurûfîlik akımına şiddetle karşı çıkmasına rağmen
harf ilmine diğer ilimler arasında önemli bir yer veren Bistâmî, bilimler
ansiklopedisi olarak el-Fevâyihü’l-Miskiyye’yi telif etmiştir. Arapçaya
aktarılmış Yunan felsefe geleneğiniyle (Greko-Arabik felsefe) ana çatısı belirlenen
bu eserde, 10. yüzyılda ortaya çıkan İhvân-ı Safâ ekolünün etkileri görülür.
Bistâmî, öncelikle bir bilimler sınıflandırması sunan bu eserde İhvân’ın çerçevesine
bağlı kaldığı gibi, tüm dinî ve felsefî gelenekleri kuşatan senkretik bir
sistemin oluşturulmasında da seleflerini takip etmiştir. Onun İhvân-ı Safâcılığı,
eserinde sıklıkla zikrettiği “ihvânü’s-safâ” terkibiyle yaptığı ima ile sınırlı
kalmamakta, harf ilmini merkeze çeken bir anlayışla İhvân-ı Safâ felsefesinin
bir revizyonunu içermektedir. 

Anahtar Kelimeler

Abdurrahmân Bistâmî, Osmanlı Felsefesi, Gizli Bilimler, Harf İlmi

Kaynakça

• Alper, Ömer Mahir, Osmanlı Felsefesi: Seçme Metinler, İstanbul, Klasik Yayınları, 2015
• Altaş, Eşref, “Fî Zuhûri’l-Felsefe: İslâm’ın Klasik Çağında Felsefenin Kökenine Dair Görüşler ve Mişkâtü’n-Nübüvve Teorisi”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31 (2014)
• Arıcı, Müstakim, Fahreddin Râzî Sonrası Metafizik Düşünce Kâtibî Örneği, İstanbul, Klasik Yayınları, 2015
• Aydın, Hasan, “Epistemolojik Temelleri Işığında İbn Abd el-Berr’in Bilim Sınıflaması ve Değeri”, Kelam Araştırmaları 9 (2011/2)
• Shahzad, Bashir, Fazlallah Astarabadi and the Hurufis, Oxford: Oneworld, 2005
• Bistâmî, Abdurrahman, Dürretü Tâci’r-Resâ’il ve Gurretü Minhâci’l-Vesâil, Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, no: 4905
• Bistâmî, Abdurrahman, el-Fevâyih Miskiyye fi’l-Fevâtihi’l-Mekkiyye, Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye, no: 688
• Bistâmî, Abdurrahman, Risâle Siyâsiyye, Bursa Eski Eserler Kütüphanesi, Ulucami, no: 3489
• Bûnî, Ebu’l-Abbâs, Şemsü’l-Ma’ârif, I-III, ed. Abdurrahman Cezîrî, Kahire, Mustafa Halebi Matbaası, 1311
• Callatay, Godefroid de, Ikhwan al-Safa A Brotherhood of Idealists on the Fringe of Orthodox Islam, Oxford: Oneword, 2005
• Callatay, Godefroid de, “The Classification of the Sciences according to the Rasail Ikhwan al-Safa”, The Institute of Ismaili Studies, http://www.iis.ac.uk/classification-sciences-according-rasa-il-ikhwan-al-safa
• Coulon, Jean-Charles, “Building al-Buni’s Legend - The Figure of al-Buni through Abd al-Rahman al-Bistami’s Shams al-afaq”, Journal of Sufi Studies 5 (2016)
• Fahri, Macit, İslam Felsefesi Tarihi, çev. Kasım Turhan, İstanbul, Birleşik Yayıncılık, 2000
• Fazlıoğlu, İhsan, “Osmanlı Coğrafyasında İlmî Hayatın Teşekkülü ve Dâvûd el-Kayserî (656 [660] / 1258 [1262] - 751 /1350), İbn Arabî Geleneği ve Dâvûd el-Kayserî içinde, haz. Turan Koç, İstanbul, İnsan Yayınları, 2011
• Fazlıoğlu, İhsan, “İlk Dönem Osmanlı İlim ve Kültür Hayatında İhvânü’s-Safâ ve Abdurrahman Bistâmî”, Divan (1996/2)
• Fazlıoğlu, Şükran, “Talim ile İrşad Arasında: Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Medrese Müfredatı”, Dîvân İlmî Araştırmalar, 18 (2005/1)
• Furat, Ahmet Subhi, “Arap Edebiyatında İlk Ansiklopedik Eserler”, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 7 (1978/1-2)
• Furat, Ayşe Zişan, “Fetih Sonrası Osmanlı Eğitim Anlayışının Şekillenişi: Klasik Dönem Müderrislik İmtihanları”, Osmanlıda İlim ve Fikir Dünyası içinde, eds. Ömer Mahir Alper, Müstakim Arıcı, İstanbul, Klasik Yay., 2015
• Gardiner, Noah, “Forbidden Knowledge? Notes on the Production, Transmission, and Reception of the Major Works of Aḥmad al-Būnī”, Journal of Arabic and Islamic Studies 12 (2012)
• Gölpınarlı, Abdülbaki, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1989
• Gril, Denis, “Esotérisme Contre Hérésie: Abd al-Rahman al-Bistami, Un Représentant de La Science des Lettres a Bursa dans La Premiére Moitié du XVe Siecle”, Veinstein, Gilles, Syncrétismes et Hérésies dans l’Orient Seldjoukide et Ottoman (XIVe-XVIIIe Siecle) içinde, Paris, Peeters, 2005
• Gutas, Dimitri, “Paul the Persion on the Classification of the Parts of Aristotle’s Philosophy: A Milestone Between Alexandria and Baghdad, Der Islam 60 (1983/1)
• Hârezmî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Kâtib, Mefâtîhu’l-‘Ulûm, Kahire, Mektebetü’l-Külliyyeti’l-Ezheriyye ts
• Hoyland, Robert, “Early Islam as a Late Antique Religion”, The Oxford Handbook of Late Antiquity, ed. S.F. Johnson, Oxfrod University Press, 2012
• Huneyn b. İshâk, Zekera Huneyn b. İshak, Süleymaniye Kütüphanesi, Fazıl Ahmet Paşa, no: 1608
• İbnü’l-Ekfânî, İrşâdü’l-Kâsıd ilâ Esne’l-Mekâsıd: Witkam, Januarius Justus, De Egyptische Arts Ibn Al-Akfani (Gest. 749/1348) En Zijn Indeling van de Wetens Chappen içinde, Leiden: Ter Lugt Pers, 1989
• İhvân-ı Safâ, Resâil’ü İhvâni’s-Safâ, I-V, nşr. Ârif Tâmir, Beyrut-Paris, Editions Oueidat, 1995
• Kastritsis, Dimitris, “1402-1413 Fetret Devri Bağlamında Şeyh Bedrettin Ayaklanması”, Sultan Mehmet Çelebi ve Dönemi, ed. Fulya Düvenci Karakoç, Bursa, Gaye Kitabevi, 2014
• Kâtip Çelebi, Süllemü’l-Vüsûl ilâ Tabakâti’l-Fuhûl, I-V, thk. Mahmud Abdülkâdir el-Arnaût, İstanbul: IRCICA, 2010
• Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zünûn ‘an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn, I-II, nşr. M. Şerefettin Yaltkaya, Kilisli Rıfat Bilge, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1972
• Kaya, Veysel, “Aristû el-Hakîm: Aristoteles’in İslam Düşüncesindeki Dönüşümü Üzerine Notlar”, Cogito 78, Yapı Kredi Yayınları, 2014.
• Kindî, “İlk Felsefe Üzerine”, Kindî Felsefî Risaleler içinde, çev. Mahmut Kaya, İstanbul, Klasik Yayınları, 2002
• Libera, Alain de, Ortaçağ Felsefesi, çev. Ayşe Meral, İstanbul, Litera Yayıncılık, 2005
• Löfgren, Oscar & Traini, Renato, Catalogue of the Arabic Manuscripts in the Biblioteca Ambrosiana, I-IV, Vicenza, Neri Pozza Editore, 1975
• Manastırlı İsmail Hakkı, Metâlib-i İrfâniyye ve İzâhât-ı Nûniyye, İstanbul, Şirket-i Sahafiyye-i Osmâniyye, 1312
• Meçin, Mahmut, “İhvân-ı Safâ’da Bilgi, Bilim ve İlimlerin Sınıflandırılması”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2014/1)
• Melvin-Koushki, Matthew S., The Quest for a Universal Science: The Occult Philosophy of Sa’in al-Din Turka Isfahani (1369-1432) and Intellectual Millenariarism in Early Timurid Iran (Basılmamış Doktora Tezi), Yale University, 2012
• Mir-Kasimov, Orhan, Words of Power. Hurufi Teachings between Shi‘ism and Sufism in Medieval Islam - The Original Doctrines of Fadl Allah Astarabadi, London & New York, I.B.Tauris, 2015
• Molla, Kemal Faruk, “Mehmed Şah Fenârî’nin Enmûzecü’l-Ulûm Adlı Eserine Göre Fetih Öncesi Dönemde Osmanlılar’da İlim Anlayışı ve İlim Tasnifi”, Dîvân İlmî Araştırmalar, 18 (2005/1)
• Peacock, A.C.S., “Metaphysics and Rulership in Late Fourteenth-Century Anatolia: Qadi Burhan al-Din of Sivas and his Iksir al-Sa‘adat, Islamic Literature and Intellectual Life in Fourteenth- and Fifteenth-Century Anatolia, eds. A.C.S. Peacock, Sara Nur Yıldız, Würzburg, Ergon Verlag, 2016
• Rehâvî, İshak b. Ali, Edebü’t-Tabîb, nşr. Merizen Asîrî, Riyad, Merkezü’l-Melik Faysal, 1992
• Taşköprüzâde, Miftâhü’s-Sa’âde ve Misbâhu’s-Siyâde, nşr. Ali Dehrûc, Beyrut, Mektebetü Lübnan Nâşirûn, 1998
• Tek, Abdürrezzak, Abdüllatif Kudsî Hayatı Eserleri ve Görüşleri, Bursa, Emin Yayınları, 2007
• Usluer, Fatih, Hurufilik İlk Elden Kaynaklarla Doğuşundan İtibaren, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, 2009
• Ya‘kûbî, Ahmed b. Ebî Ya‘kûb İbnü’l-Vâdıh, Târîhü’l-Ya‘kûbî, I-II, nşr. Abdülemîr Mühennâ, Beyrut, Şirketü’l-A‘lemî li’l-Matbûât, 2010