OSMANLI ve AVRUPA'NIN İKTİSAT POLİTİKALARI ÜZERİNE KARŞILAŞTIRMALI BİR ANALİZ (XIV. ve XV. ASIRLAR)

Yıl 2009, Sayı: 52, 107 - 140, 13.10.2010

Yakup Akkuş

Öz

Osmanlı ve Avrupa’nın XIV. ve XV. asırlardaki iktisat (maliye ve para)
politikalarını konu edinen bu makalede, günümüz iktisat politikası araçları dikkate
alınarak karşılaştırmalı analiz yöntemi benimsenmiştir. Türk İktisat Tarihi
literatüründe direkt olarak bu konuya odaklanan mukayeseli analizlerin yeterince
yapılmamış olması, bu çalışma için teşvik edici bir unsur olmuştur. Analiz
sonuçlarına göre, Osmanlı’da toprak politikası -Avrupa’nın aksine- devlet
mülkiyetine ve müdahalesine dayanmaktadır. Osmanlılar Mehmet II dönemine
kadar vergi konusunda fazlaca müdahaleci davranmamış; birçok vergi
muafiyetleri sağlamışlardır. Osmanlı’da kamu harcamalarının önemli bir kısmı
vakıflar tarafından yapılmıştır. Avrupa’da ise Osmanlı’daki gibi teşkilatlı bir vakıf
sistemi yoktur. Osmanlı Padişahları, piyasanın en riskli borçluları olan Krallar gibi
sürekli biçimde bu yola başvurmamışlardır. Osmanlı’da para basma yetkisi
-Avrupa’daki çok başlılığının aksine- sadece Padişaha aittir. XIV. ve XV.
asırlarda iktisat politikalarına ilişkin farklılıkların daha çok siyasi sistem, toprak
rejimi ve mülkiyet yapısı gibi sistemik ve yapısal özelliklerden ve ekonomilerin
gelişme evrelerinden kaynaklandığı gözlenmiştir. Her iki toplumun benzer
ekonomik şartlar, yapılar ve sorunlarla karşılaşmaları sebebiyle ortaya çıkan
politika benzerlikleri ise şunlardır: Osmanlı’da vergilemenin kapsamı ve vergi
tahsilâtının düzenliliği/düzensizliği Avrupa’da olduğu gibi büyük oranda geleneğe
göre belirlenmiştir. Osmanlı ve Avrupa vergi sistemi, bölgeden bölgeye
farklılıklar göstermiş ve Osmanlı vergilerinin birçoğunun Avrupa’da alınanlarla
nitelik olarak benzeştiği görülmüştür. Ayrıca her iki ekonomide tağşiş yoluyla
hazineye ek gelir sağlama yöntemi kullanılmış ve iaşe kaygısıyla taban ve tavan
fiyat politikaları uygulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Maliye Politikası, Para Politikası, Osmanlı, Avrupa

Kaynakça

• Kronikler 1
• Anonim Osmanlı Kroniği- 1299-1512 (2000), Haz.: Öztürk, Necdet, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul.
• Aşıkpaşaoğlu Tarihi (1985), Haz.: Atsız, Nihal, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara.
• Aşıkpaşazade Tarihi (1332), Tevarih-i Ali Osman, Haz.: Ali Bey, Matbaa-I Amire, İstanbul.
• Giese, Friedrich (1992), Anonim Tevârih-i Âl-i Osman, Hazırlayan: Azamat, Nihat, Marmara Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul.
• Hadidi (1991), Tevahir-i Ali Osman- 1299-1523, Haz.: Öztürk, Necdet, Marmara Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul.
• Mehmed Neşri (1987), Kitab-ı Cihan-nüma, Neşri Tarihi, II. Cilt, Haz: Unat, Faik Reşit ve Mehmed A. Köymen, 2. Baskı, TTK, Ankara.
• --------------- (1983), Neşri Tarihi I, Haz.: Köymen, Mehmet Altay, 1. Baskı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara.
• M. Nuri Paşa (1979), Netayic ül- Vukuat, C I-II, Haz: Çağatay, Neşet, TTK, Ankara.
• Oruç Bey Tarihi (2007), Osmanlı Tarihi- 1288-1502, Haz.: Öztürk, Necdet, Çamlıca Basım Yayın, İstanbul.
• Avrupa Kronikleri
• An English Chronicle of the Reigns of Richard II, Henry IV, Henry V and Henry VI (1856), Edit.: Davies, John Silvester, Council of the Camden Society Pub., London.
• An English Chronicle, 1377-1461 (2003), Edit.: Marx, C. William, Edited from Aberystwyth, National Library of Wales MS 21608 and Oxford Bodleian Library MS Lyell 34, Boydell Press.
• The Chronicle of John Hardyng: Containing an Account of Public Transactions (1812), Edit.: Hardyng, John, Henry Ellis, Richard Grafton, Printed for F. C. And J. Rivington, London.
• Yayınlanmış Belgeler
• English Historical Documents (EHD)- 1327-1485 (1996), Haz.: A. R. Myers & Douglas, David Charles, Routledge, London&New York.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Belgeleri: -Ali Emiri Tasnifi
• AE. SMRD II, Nr: 12 (Tarihsiz).
• AE. SMMD II, Nr: 54, H. 855/M.1451-52.
• AE. SMMD II, Nr: 5, H. 859/M.1454-55
• AE. SMMD II, Nr: 60, H. 880/M.1475-76.
• Maliyeden Müdevver Tasnifi
• MAD Nr:14, H. 859/M.1454-55
• MAD Nr:9, H. 867/M.1462-63.
• MAD Nr: 232, H. 871/M.1466-67
• MAD Nr: 5, H. 872/M.1467-68.
• MAD Nr: 13579, H. 1281/M.1864-65. - Dahiliye Tasnifi
• DH.UMUM 131/22, H. 1331/M.1912-13. Diğer Kaynaklar
• Akdağ, Mustafa (1979a), Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi 1243-1453, Tekin Yayınevi, C: I, 3. Basım, Ankara.
• --------------- (1979b), Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi 1453–1559, Tekin Yayınevi, C: II, 2. Basım, Ankara.
• Akgündüz, Ahmet (1990), Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, Osmanlı Hukukuna Giriş ve Fatih Devri Kanunnameleri, Cilt I, İstanbul.
• Arslan, Ali (2003), “Yahudilerin Gabele Vergisi”, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırmaları Merkezi Osmanlı Öncesi ile Cumhuriyet Dönemi Esnaf ve Ekonomi Semineri (9-10 Mayıs 2002) Bildirileri, II, Globus Dünya Basımevi, İstanbul, ss. 391-403.
• Bailey, Mark (2002), The English Manor, C. 1200-1500, Manchester University Press.
• Barkan, Ömer L. (1980a), “Timar”, Türkiye’de Toprak Meselesi, Toplu Eserler 1, Gözlem Yay., İstanbul.
• --------------- (1980b), “Osmanlı İmparatorluğu’nda Kuruluş Devrinin Toprak Meseleleri”, Türkiye’de Toprak Meselesi, Toplu Eserler 1, Gözlem Yay., İstanbul.
• --------------- (1943a), “Hüdavendigar Livası Kanunnamesi”, XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları, Kanunlar I, İstanbul Üniv. Yay.
• --------------- (1943b),“Kanun-i Sultan Mehmet Han”, XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları, Kanunlar I, İstanbul Üniv. Yay.
• --------------- (1942a), “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I”, Vakıflar Dergisi, S: 2, ss. 279-387.
• --------------- (1942b), “XV. Asrın Sonunda Bazı Büyük Şehirlerde Eşya ve Yiyecek Fiyatlarının Tesbit ve Teftişi Hususlarını Tanzim Eden Kanunlar I”, Tarih Vesikaları, C: 1, Sayı: 5.
• --------------- (1942c), “XV. Asrın Sonunda Bazı Büyük Şehirlerde Eşya ve Yiyecek Fiyatlarının Tesbit ve Teftişi Hususlarını Tanzim Eden Kanunlar II”, Tarih Vesikaları, C: 2, Sayı: 7.
• Baştav, Şerif (1988), “14. ve 15. Yüzyıllarda Osmanlı Fetihleri Sırasında Avrupa’nın Siyasi ve İktisadi Durumu”, Belleten, C: LII, Sayı: 202, ss. 101-114.
• Beldiceanu, Nicoara (1985), XIV. Yüzyıldan XVI. Yüzyıla Osmanlı Devleti’nde Tımar, (Çev.: Kılıçbay, Mehmet Ali), Teori Yay., 1. Baskı, Ankara.
• Braudel, Fernand (1990), Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, (Çev.: Kılıçbay, M. Ali), CII, Eren Yay., İstanbul.
• --------------- (1989), Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, (Çev.: Kılıçbay, M. Ali), C I, Eren Yay.
• Britnell, Richard H. (2004), Britan and Ireland 1050-1530: Economy and Society, Oxford Univ. Press.
• Chown, John F. (1996), A History of Money: From AD 800, London and Nex York: Routledge.
• Cipolla, Carlo M. (1993), Akdeniz Dünyasında Para, Fiyatlar ve Medeniyet, (Çev: Karacan, Ali İhsan), Bağlam Yay., İstanbul.
• -------------- (1963), “Currency Depreciation in Medieval Europe”, The Economic History Review, Vol: 15, No: 3, pp. 413-422.
• Coulton, George Gordon (1989), The Medieval Village, Courier Dover Publication.
• Cvetkova, Bistra (1977), “Osmanlı Feodal Düzeni üzerine Bazı Ortaçağ ve Bizans Kurumlarının Etkileri”, Osmanlı Tarih Arşivi, C: 1, Sayı: 1.
• Çağatay, Neşet (1978), “Sultan Murad Hüdavendigâr Adına Düzenlenmiş Bir Vakfiye”, Vakıflar Dergisi, S: XII, ss. 7-12.
• Çakır, Coşkun (2001), Tanzimat Dönemi Osmanlı Maliyesi, Küre Yay., İstanbul.
• Davis, Ralph Henry Carless & Moore, Robert Ian & Huntington, Joanna (2006), A History of Medieval Europe: From Constantine to Saint Louis, Longman.
• Dobson, Richard B. (1983), The Peasants’ Revolt of 1381, Macmillan, London.
• Düstur (1289), 1. Tertip, C: 1.
• Dwyer, Gerald P. & Lothian, James R. (2003), “International Money and Common Currencies in Historical Perspective”, CEIS Tor Vergata - Research Paper Series, Vol 3, No. 9, March, pp. 1-27.
• Fenwick, Carolyn (2001), The Poll Taxes of 1377, 1379 and 1381, Oxford Univ. Press.
• Genç, Mehmet (2003), Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• Gransden, Antonia (1996), Historical Writing in England II, c. 1307 to the Early Sixteenth Century, Routledge.
• Güran, Tevfik (2003), İktisat Tarihi, Acar Basım, İstanbul.
• Heaton, Herbert (1985), Avrupa İktisat Tarihi, (Çev: Kılıçbay, M. Ali & Osman Aydoğuş), Teori Yay., Ankara.
• Heiser, Richard R. (1997), “Richard I and His Appointments to English Shrievalties”, English Historical Review, pp. 1-19.
• Holmes, George (2001), The Oxford History of Medieval Europe, Oxford Uni. Press.
• Hunt, Edwin S. & James M. Murray (1999), A History of Business in Medieval Europe, 1200-1550, Cambridge University Press.
• İnalcık, Halil (2001–2002), “Osmanlı Para ve Ekonomi Tarihine Toplu Bir Bakış”, Doğu-Batı Düşünce Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 17, ss. 9-34.
• ------------- (2000), Osmanlı İmparatorluğunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1300– 1600), (Çev: Berktay, Halil), C: 1, Eren Yay., İstanbul.
• ------------- (1993), Osmanlı İmparatorluğu, Toplum Ekonomi, Eren Yay., İstanbul.
• ------------- (1987), Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, TTK Basımevi, 2. Baskı, Ankara.
• ------------- (1960), “Bursa I, XV. Asır Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar”, Belleten, C: XXIV, Sayı: 93-96, ss. 45-102.
• ------------- (1955), “XV. Asır Osmanlı Maliyesine Dair Kaynaklar”, Tarih Vesikaları, Yeni Seri, C: I, S: 1(16), ss. 128-134.
• ------------- (1954), “15. Asır Türkiye İktisadi ve İçtimai Tarihi Kaynakları”, İstanbul Üniv., İFM, XV/1-4, ss. 51-67.
• Kal’a, Ahmet (1998), İstanbul Esnaf Birlikleri ve Nizamları I, İstanbul Araştırmaları Merkezi.
• Kirmanoğlu, Hülya (2007), Kamu Ekonomisi, Beta Yay., İstanbul.
• Köprülü, Fuad (1988), Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, TTK Yay., Ankara.
• ------------- (1942), “Vakıf Müessesesinin Hukuki Mahiyeti ve Tarihi Tekamülü”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 2, ss. 1-35.
• Kurt, İsmail (1996), Para Vakıfları: Nazariyat ve Tatbikat, Ensar Neşriyat, İstanbul.
• Lybyer, Albert Howe (1987), “Osmanlı Türkleri ve Doğu Ticaret Yolları”, (Çev.: Ülker, Necmi), Ege Üniv., Tarih İncelemeleri Dergisi, Sayı: 3, ss. 141-157.
• Majer, Hans George (1987), “Fatih Sultan Mehmet Zamanında Bir Osmanlı Bütçesi”, Çev: Samira Kortantamer, Ege Üniv., Edb. Fak., Tarih İncelemeleri Dergisi, Sayı: 3, ss. 115-140.
• Munro, John H., “Money and Coinage in Late-Medieval and Early Modern Europe”, http://eh.net/coursesyllabi/syllabi/munro/MONEYLEC2.pdf., S.E.T: 10.06.09.
• ------------- (2003), “Wage-Stickiness, Monetary Changes and Real Incomes in Late- Medieval England and the Low Countries, 1300–1500: Did Money Matter?”, Research in Economic History, Volume 21, ss. 185-297.
• Öz, Mehmet (1999), “Osmanlı Klasik Döneminde Tarım“, Osmanlı-III İktisat, Yeni Türkiye Yayınları, Edt.; Eren, Güler; Çiçek, Kemal; Oğuz, Cem, C: III, ss. 66-73.
• Özcan, Tahsin (2003), Osmanlı Para Vakıfları: Kanuni Dönemi Üsküdar Örneği, TTK Yay., Ankara.
• Özcan, Abdülkadir (2007), Fatih Sultan Mehmed, Kanunname-i Ali Osman (Tahlil ve Karşılaştırmalı Metin), Kitabevi, İstanbul.
• Palamut, Mehmet E. (1987), “Aşar ve Düşündürdükleri”, İstanbul Üniversitesi, İFM, Prof. Dr. Sabri F. Ülgener’e Armağan Özel Sayısı, C: 43, 1-4, ss. 69-78.
• Pamuk, Şevket (2000), Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yay., 2. Baskı, İstanbul.
• Parmaksızoğlu, İsmet (1986), İbn Batuta Seyahanamesinden Seçmeler, Mili Eğitim Basımevi, İstanbul.
• Pirenne, Henri (2007), Ortaçağ Avrupasının Ekonomik ve Sosyal Tarihi, (Çev.: Kocabaşoğlu, Uygur), İletişim Yay., İstanbul.
• ------------- (1990), Ortaçağ Kentleri, Kökenleri ve Ticaretin Canlanması, (Çev: Karadeniz, Şadan), İletişim Yayınları, 2. Baskı, İstanbul.
• Postan, Michael Moïssey (1973), Medieval Trade and Finance, Cambridge University Press.
• Pounds, Norman John Greville (1974), An Economic History of Medieval Europe, Longman.
• Prestwich, Michael (1979), “Early Fourteenth-Century Exchange Rates”, The Economic History Review, New Series, Vol. 32, No. 4, ss. 470-82.
• Razi, Zvi & Smith, Richard (1996), Medieval Society and the Manor Court, Oxford Üniversity Press.
• Sahillioğlu, Halil (1978), “Osmanlı Para Tarihinde Dünya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri (1300–1750), ODTÜ, Gelişme Dergisi Özel Sayı, ss. 1-38.
• Sayın, Abdurrahman Vefik (2000), Tarih-i Mali, MB, APKKB Yay., Çev: Özkan, F. Hakan, Yayın No: 2000/356, Ankara.
• ------------- (1999), Tekâlif Kavaidi (Osmanlı Vergi Sistemi), (Çev.: Özkan, F. Hakan), Maliye Bakanlığı APKK Başkanlığı Yayın No: 1999/352, Ankara.
• See, Henri (2000), Modern Kapitalizmin Doğuşu, (Çev.: Erim, Turgut), Yöneliş Yay., İstanbul.
• Şener, Abdüllatif (1990), Tanzimat dönemi Osmanlı Vergi Sistemi, İşaret Yay., İstanbul.
• Tabakoğlu, Ahmet (1998), Türk İktisat Tarihi, Dergâh Yay., İstanbul.
• ------------- (1987), “Osmanlı Ekonomisinde Fiyat Denetimi”, İstanbul Üniversitesi İFM, Prof. Dr. Sabri F. Ülgener’e Armağan Özel Sayısı, C: 43, S: 1-4, ss. 111- 150.
• Tout, T. F. & Broome, Dorothy M. (1924), “A National Balance Sheet for 1362-3, with Documents Subsidiary Thereto”, The English Historical Review, Vol. 39, No. 155, pp. 404-419.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, (1978), “Osmanlı Devleti Maliyesinin Kuruluşu ve Osmanlı Devleti İç Hazinesi”, Belleten, Cilt: 42, Sayı: 165, Ocak, ss. 67-93. http://www2.scc.rutgers.edu/memdb/result_spuf.php?start=900, S.E.T: 10.06.2009
• (Rutgers Üniversitesi Medieval and Early Modern Data Bank projesi
• kapsamındaki Currency Exchanges (Spufford) Programı).