XVII. YÜZYIL ANADOLU KADILIKLARI ve RÜTBELERİ

Yıl 2018, Sayı: 67, 59 - 100, 11.07.2018

Ercan Alan

Öz

DOI: 10.26650/TurkJHist.2018.372290

Osmanlı ilmiye ve taşra teşkilatı açısından
çok önemli bir kurum olan kadılık müessesesinin yapısını ve işleyişini
açıklayan alternatif kaynaklardan biri; bizzat görev başındaki kadılar
tarafından tutulmuş notlardır. Kısaca “mecmua” diye adlandırılan bu kayıtlar, kadılık
mesleği ve kazalar hakkında, başka kaynaklarda bulunamayacak çok önemli ve
ayrıntılı bilgiler sunmaktadır. İncelememize konu olan bu mecmuada hem Anadolu
hem de Rumeli kadılıklarının XVII. yüzyıla ait rütbeleri yer almaktadır. Rumeli
kadılıklarının XVII. yüzyıla ait rütbeleri hakkında bazı kayıtlar yayınlanmış
olmasına rağmen; aynı dönemde Anadolu kadılık rütbelerinin ne olduğu
bilinmemektedir. Elimizdeki bu belge ise XVII. yüzyıl Anadolu kadılık
rütbelerini de içermesi hasebiyle, Anadolu kadılık rütbeleri hakkında tespit
edilen ilk ve en erken tarihli belgedir. Burada; hem Anadolu kadılık
rütbelerinin XVII. yüzyıldaki durumu ve ileriki dönemlerde göstereceği değişim
hem de ilmiye teşkilatı araştırmaları için alternatif bir kaynak grubunu teşkil
eden kadı mecmularının değeri incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

XVII. Yüzyıl, Anadolu, Kadı, Kadılık Rütbeleri, Kaza, Mecmua

ANATOLIAN JUDGESHIPS and THEIR TITLES IN 17th CENTURY

Öz

DOI: 10.26650/TurkJHist.2018.372290

Notes held by qâdis (magistrates) on duty
are alternative historical sources explaining the structure and functioning of
the judgeship institution, which, in turn, was a very important establishment
in terms of the Ottoman ilmiye (learned group) and its provincial organization.
These records, called mecmua, provide important and detailed information about
the judgeship profession and towns, called qadâ that cannot be found in other
sources. In this manuscript from the 17th century, which is the subject of our
study here, there are both Anatolian and Rumelian judgeships. Although some
records have been published earlier regarding the titles of the Rumelian
judges, it has remained unknown what the titles of the Anatolian judges were in
the same time period. Thus, this document is the first and earliest document
regarding these titles, because it also includes the titles of the Anatolian
judges of the 17th century. This study examines both, the situation of the
titles of the Anatolian judges, and the changes to be made in the future, as
well as the value of qâdi manuscripts, which constitute alternative historical
sources for researchers interested in the ilmiye organization.

Anahtar Kelimeler

17th Century, Anatolia, Qâdi, Manuscript (with mixed contents), Titles of Judgeship, Town (Qadâ)

Kaynakça

• A. Arşiv Kaynakları, Yayınlanmış Belgeler ve Kaynak Eserler Ankara Milli Kütüphane Memâlik-i Osmâniye’de Rumeli Kazâları, No: 06 Hk 1984.
• Avusturya Milli Kütüphanesi Menâsıb-ı Rumeli ve Anadolu, H.O. 198.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Defter-i Teşrîfât, A.d. No: 345
• İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı K. 13.
• Nuruosmaniye Kütüphanesi Rumeli Kadıaskerliği Ruznamçesi, Yeni Kayıt: 4569/2, Eski Kayıt: 5193/2.
• Ragıp Paşa Kütüphanesi Avnî Ömer Efendi, Kanunname-i Osmânî Mefhûm-ı Defter-i Hakanî, No: 1578/278
• Türk Tarihi Kurumu Kütüphanesi Y-140
• AKGÜNDÜZ, Ahmed, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, VII, İstanbul, 1994. BEYAZIT, Yasemin, “Rumeli kadılıklarına ve Rütbelerine Dair 1253/1837 Tarihli Bir Yazma (62 Belge ile Birlikte)”, Belgeler, C.XXVIII, S.32, Ankara, 2007 Gelibolulu Mustafa Âli, Künhü’l-Ahbâr, C.II, Fatih Sultan Mehmed Devri 1451-1481, Haz. M. Hüdai Şentürk, Ankara, TTK, 2003. HALAÇOĞLU, Ahmet, ‘‘1740-1741 Tarihli Yazma Esere Göre Rumeli Kazalarının Rütbeleri’’, XII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, III, Ankara, 1999. ÖZERGİN, M. Kemal, “Rumeli Kadîlıkları’nda 1078 Düzenlemesi.” Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan, Ankara, 1988. Tevkii Abdurrahman Paşa, “Osmanlı Kanûnnâmeleri”, Millî Tetebbular Mecmûası, C. I, S. 3, İstanbul, 1331. B. Araştırma - İnceleme Eserleri AKBAYAR, Nuri, Osmanlı Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2003. ALAN, Ercan, Kadıasker Ruznamçelerine Göre XVII. Yüzyılda Rumeli’de Kadılık Müessesi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Doktora Tezi, İstanbul, 2015. ____________, “Yeni Bir Belgeye Göre XVII. Yüzyılın Sonunda Rumeli’de Kadılık Rütbeleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 44, Haziran 2016, s.337-366. BAYKARA, Tuncer, ‘‘ Kaza’’, DİA, XXV, Ankara, 2002. BEYAZIT, Yasemin, "Rabia'dan İnebahtı'ya Rumeli Kadılık Rütbeleri", Yeni Türkiye, Rumeli-Balkanlar Özel Sayısı, I , S. 66, 2015. ORTAYLI, İlber, Hukuk ve İdare Adamı olarak Osmanlı Devletinde Kadı, Ankara, 1994. ______________, “Kadı,” DİA, XXIV, İstanbul, 2001. Osmanlı Yer Adları: II Anadolu, Karaman, Rum, Diyarbakır, Arap ve Zülkadriye (1530-1556)(Şam ve Haleb Dahil), Haz. Ahmet Özkılınç ve Diğerleri, Ankara, 2013. SEZEN, Tahir, Osmanlı Yer Adları, Ankara, 2017. UNAN, Fahri, “Mevleviyet”, DİA, XXIX, Ankara, 2004. UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nde İlmiye Teşkilatı, Ankara, 1988.