18. Yüzyılda Bir Âyân Ailesi: Hasançavuşzâdeler

Yıl 2024, Sayı: 83, 21 - 66, 02.08.2024

Mehmet Yaşar Ertaş , Hacer Kılıçaslan

https://doi.org/10.26650/iutd.20241456318

Öz

Osmanlı Devleti’nin 17 ve 18. yüzyıllardaki idari ve mâli değişiminin en önemli sonuçlarından biri, eyaletlerde âyân adı verilen seçkin bir zümrenin idari sisteme dahil olmasıdır. Âyân aileleri olarak da bildiğimiz iktidar ve servet sahibi bu zümre, taşrada çeşitli görevler üstlenmek suretiyle 17. yüzyıldan itibaren Osmanlı idari yapısına ortak olmuştur. Bu süreçte Karaosmanoğulları, Çapanoğulları, Caniklizâdeler ve Pazvandoğulları gibi büyük aileler yanında, hâkimiyet bölgeleri sancak ve kazalarla sınırlı olan daha küçük ölçekli birçok âyân ailesi de ortaya çıkmıştır. Bunlardan biri de Menteşe sancağında 18. yüzyıl boyunca egemen olan Hasançavuşzâdelerdir. Bu makalede, 1683-1699 savaşlarının ekonomik ve sosyal krizinin ağır sonuçlarının devam ettiği bir dönemde Köyceğiz’de ortaya çıkıp subaşılık, serdengeçti ağalığı, yeniçeri serdarlığı ve mütesellimlik gibi görevlerle Menteşe’de vazgeçilmez bir güce dönüşen bu ailenin yüzyıllık hikâyesi anlatılmıştır. Bu çerçevede ailenin askerî, politik ve ekonomik gücünü belirleyen şartlar, üstlendikleri görevler, hakimiyet bölgeleri, parçası oldukları bölgesel rekabet ve merkezî hükümetle olan ilişkileri, Osmanlı arşiv kaynaklarına dayalı ve kronolojik olarak ortaya koyulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Taşra idaresi, Âyân, Menteşe Sancağı, Mütesellim, Mültezim

An Ayan Family in the 18th Century: Hasançavuşzâdeler

Öz

One of the most significant outcomes of administrative and fiscal changes in the Ottoman Empire during the 17th and 18th centuries was the inclusion of the local notables known as âyân into the provincial administrative system. This group gained power and wealth and became involved in various military and administrative roles in the provinces, becoming partners of the government from the 17th century onwards. During this period, prominent families such as the Karaosmanoğulları, Çapanoğulları, Caniklizâdeler, and Pazvandoğulları wielded extensive power, while numerous smaller-scale households also asserted authority within districts and sub-districts. Among these, the Hasançavuşzâdes dominated the sancak (sub-province) of Menteşe throughout the 18th century. This article narrates the century-long story of this family, which emerged in Köyceğiz during a period of continued economic and social crisis following the 1683-1699 wars, and rapidly ascended to indispensable power in Menteşe through positions such as subaşı, serdengeçti ağası, yeniçeri serdarı and mütesellim. The chronological analysis based on Ottoman archival sources reveals the factors that enhanced the family’s military, political, and economic influence, the roles they undertook, their territorial expansion and involvement in regional competition, and their relations with the central government.

Anahtar Kelimeler

Provincial administration, Local notable, the Sub-province of Menteşe, Deputy governor, Tax-farmer

Kaynakça

• Ahkâm Defterleri (BOA, A.{DVNSAHK.A.d), 1, 3, 29, 44, 50. google scholar
• Mühimme Defterleri (BOA, A. {DVNSMHM.d), 108, 110, 125, 139, 144. google scholar
• Muhallefat Halifeliği Defterleri (D.BŞM.MHF), 90/83. google scholar
• Tersane Eminliği Defterleri (D.BŞM.TRE.d), 15151. google scholar
• Ali Emiri Mustafa II (AE.SMST.II), 33/3294, 74/7823. google scholar
• Ali Emiri Ahmed III (AE.SAMD.III), 199/19207, 210/20338. google scholar
• Ali Emiri Mahmud I (AE.SMHD.I), 155/11609. google scholar
• Ali Emiri Osman III (AE.SOSM.III), 91/7034. google scholar
• Ali Emiri Mustafa III (AE.SMST.III), 277/22139, 175/13706, 2/72, 339/27337, 343/27712, 140/11048, 185/14606, 245/19546, 286/22980, 323-26058, 332-26806, 42/3004, 7/437, 93/6987, 93/7028. google scholar
• Ali Emiri, Abdülhamid I (AE.SABH.I), 28/2133, 107/7329, 147/9948, 147/9993, 147/9993-1, 209/13858, 255/17143, 28/2133, 281/18893-4, 59/417, 66/4623. google scholar
• Ali Emiri Selim III (AE.SSLM.III), 160/9623, 19/1116, 191/11488, 2/63, 211/12458, 211/12464, 318/18455, 96/5818. google scholar
• Cevdet Adliye (C.ADL), 16/1010-4, 16 /1010. google scholar
• Cevdet Askeriye (C.AS), 1047/46002, 1141/50694, 1193/53329, 1206/5401, 1223/54914, 191/8256, 297/12338, 302/12496-3, 31/1434, 53/2474, 62/2940, 7/276, 769/32501, 844/36044, 992/43361, 1016/44542, 1140/50661, google scholar
• Cevdet Bahriye (C.BH), 157/7446, 175/8235, 183/8589, 197/9213, 228/10593, 240/11149, 245/11371, 254/11776, 275/12682, 8/374, 273/12583. google scholar
• Cevdet Dahiliye (BOA, C. DH.), 130/6488, 168/8355, 240/11967, 254/12676, 259/12916, 278/13869, 329/16438, 336/16798, 338/16899, 340/16981, 52/2558, 60/2957, 74/3651, 84/4170, 99/4903. google scholar
• Cevdet Darphane (C.DRB), 21/1009, 35/1718. google scholar
• Cevdet Evkaf (C.EV), 444/22494. google scholar
• Cevdet Hariciye (C.HR), 37/181. google scholar
• Cevdet Maliye (C.ML), 109/4832, 115/5129, 135/5776. 146/6195. 168-7093-1. 169/7118, 170/7199. 248/10266, 286/11746, 288/11812-1, 322/13263, 389/15929, 392/16037, 419/17051, 427/17300, 428/17318, 444/17912, 460/18682, 533/21869, 575/23558, 580/23815, 696/28495, 719/29414, 729/29787, 740/30185, 742/30260, 750/30552, 753/30684, 764/31146, 516/21084, 753/30684. google scholar
• Cevdet Zaptiye (C.ZB), 50/2488 google scholar
• Hatt-ı Hümayun (HAT), 194/9567, 209/11132, 1395/55903, 1396/55977, 1414/57735, 197/9933, 238/13251, 238/1327, 238/13270, 240/13438, 252/14345, 1415/57851. google scholar
• İbnülemin Askeriye (BOA, İE. AS.), 3794/1, 28/2473, 27/2470, 34/3061, 34/3062, 44/3946, 3794/1-2. google scholar
• Sadaret Amedi Kalemi Evrakı (A.{AMD), 23/76-1, 23/76-2, 23/76-5, 23/76-6, 25/12. google scholar
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşiv Evrakı (TS.MA.e), 232/32. google scholar
• Abou-El-Haj, Rifa‘at Ali, Formation of the Modern State: The Ottoman Empire Sixteenth to Eighteenth Centuries, State University of New York Press, Albany 1991. google scholar
• Akdağ, Mustafa, İktisadi ve İçtimai Tarihi, II, 1453-1559, Tekin Yayınevi, Ankara 1979. google scholar
• Akyıldız, Ali, “Para”, DİA, XXXIV, 163-166. google scholar
• Anastasopoulos, Antonis (ed.), Osmanlı İmparatorluğu’nda Taşra Elitleri, çev. H. Ebru Aksoy, Küre Yayınları, İstanbul 2021. google scholar
• Barkey, Karen, Eşkıyalar ve Devlet, Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi, (Zeynep Altok Çev.), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2011. google scholar
• Batmaz, Eftal Şükrü, “İltizam Sisteminin XVIII. Yüzyıldaki Boyutları”. Tarih Araştırmaları Dergisi, XVIII/29 (Mayıs 1996), 39-50. google scholar
• Bıyık, Ömer, “Kızılhisarlı Mustafa Paşa ve Ailesi Üzerine Bilgiler”, 3. Uluslararası Her Yönüyle Bodrum Sempozyumu, 30 Ekim-1 Kasım 2013, Bildiriler, s. 125-144. google scholar
• Çelik, Bülent ve Tanju Demir, Osmanlı Devleti’nde Bir İdari-Mali Yeniden Yapılanma Uygulaması Örneği Aydın Muhassıllığı (XVII. ve XVIII. Yüzyıllar), Adnan Menderes Üniversitesi Yayınları, Aydın 2010. google scholar
• Dayar, Evren, “‘Âyânlar Çağı’nda Antalyalı Bir Hânedân: Tekelioğulları (1770-1814)”, Osmanlı Araştırmaları, sayı 59, s. 117-156. google scholar
• Depe, Enes, 18. Yüzyılda Taşra Tezgâhlarında Kalyon İnşa Organizasyonu, Kriter Yayınevi, İstanbul 2022. google scholar
• Derya, Merve, XVIII. Yüzyıl Anadolu Ahkâm Defterlerine Göre Aydın Sancağı, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Aydın 2019. google scholar
• Emecen, Feridun, “Başbâki Kulu”, DİA, V, 126-127. google scholar
• Emecen, Feridun, “Doğu Karadeniz’de Âyânlık: Tirebolulu Kethüdazâde Mehmed Emin Ağa” Belleten, LXV / 242 (2001), 193-214. google scholar
• Ergenç, Özer, “Âyân ve Eşraf Diye Anılan Seçkinler Grubunun XVIII. Yüzyılda Osmanlı Toplumunda Rolü Üzerine”, Osmanlı Tarihi Yazıları: Şehir, Toplum, Devlet, Ankara 2013, s. 396-416. google scholar
• Ergenç, Özer, “XVIII. Yüzyılda Osmanlı Taşra Yönetiminin Mâlî Nitelikleri”, Osmanlı Tarihi Yazıları, Şehir, Toplum, Devlet, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2012, s. 367-382. google scholar
• Ertaş, M. Yaşar, “18. yüzyılda Bir Osmanlı Eşkıyası: Sarıbeyoğlu Mustafa”, Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildiriler, I, Denizli 2007, 399-411. google scholar
• Ertaş, M. Yaşar, “Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkezileşmesi Karşısında Bir Osmanlı Âyânı: Tavaslızâde Osman Ağa”, History Studies, IV, (Prof. Dr. Enver Konukçu Armağanı), (2012), 117-133. google scholar
• Fındıklılı Süleyman Efendi, Mür’i’t-Tevârih, I, (Yayına Haz. M. Münir Aktepe), İstanbul 1976. google scholar
• Genç, Mehmet, “Osmanlı Ekonomisi ve Savaş”, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2009, s. 209-222. google scholar
• Genç, Mehmet, “Osmanlı Maliyesinde Malikane Sistemi.” Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2009, s. 95-113. google scholar
• Gökpınar, Bekir, “Menteşe’de Ayân Mücadelesi: Tavas Ayânı Hasan Ağa’nın Katledilmesi ve Terekesi [1757]”, Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, sayı 19, Aralık 2023, s. 159-175. google scholar
• Gül, Abdülkasim, Yeniçeriliğin Tarihi, II, (Yeniçeri Ordusu, Yeniçerilerin Hakları ve Mükellefiyetleri), Küre Yayınları İstanbul 2022. google scholar
• Gümüş, Ercan, “Genel Seyriyle Sarıbeyoğlu Mustafa İsyanı ve Buna Karşı Alınan Tedbirlerin Amid Mahkemesi’ne Yansımaları”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, Nisan-2018 X/1 (19), 156-171. google scholar
• Hathaway Jane, Osmanlı Mısırında Hane Politikaları Kazdağlıların Yükselişi, çev. Nalan Özsoy, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2009. google scholar
• İnalcık, Halil, “Centralization and Decentralization in Ottoman Administration”, Studies in Eighteenth Century Islamic History, ed. Tomas Naff and Roger Owen, Studies in Eighteenth Century Islamic History, Londra 1977, s. 27-52. google scholar
• İnalcık, Halil, “Çiftliklerin Doğuşu: Devlet, Toprak Sahipleri ve Kiracılar”, Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, ed. Çağlar Keyder, Faruk Tabak, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2012, s. 15-34. google scholar İşbilir, Ömer, “Yük”, DİA, XLIV, 46-48. google scholar
• Karagöz, Hakan, “Bir Alman Kaynağının İzlenimlerine Göre Sarıbeyoğlu İsyanı ve Batı Anadolu’daki Etkileri”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimer Dergisi, (Prof. Dr. Kemal Göde Armağan Sayısı), sayı 49, Isparta 2013, s. 193-215. google scholar
• Karasu, Hamit, “Osmanlı Âyânları Üzerine Yapılan Çalışmalar (Tanzimat’a Kadar)”, Turkish Studies XIII/16 (2018), 127-150. google scholar
• Kaymakçı, Bircan, Menteşe Sancağı’nın Taşralı Yöneticileri: Âyân Aileleri Çavuşzâdeler Milaslızâdeler, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli 2010. google scholar
• Köse, Ensar, Âyanlar Çağında İçel Sancağında Sosyal Hareketlilik, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2013, s. 20-42. google scholar
• Kütükoğlu, Mübahat S., “Bir Âyân Ailesi: Tavaslızâdeler”, Belleten, LXXV/273, (2011), 447-470. google scholar
• Kütükoğlu, Mübahat S., Menteşe Sancağı 1830 (Nüfus ve Toplum Yapısı), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2010. google scholar
• McGovan, Bruce, “The Age of Âyâns”, The Economic and Social History of the Ottoman Empire 1300-1914, ed. Halil İnalcık ve Donald Quatert, Cambridge 1995, s. 636-758. google scholar
• Mete, Zekai, “Menteşe”, DİA, XXIX, İstanbul 2009, 150-152. google scholar
• Mete, Zekai, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Muğla ve Yöresi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2004. google scholar
• Nagata, Yuzo, Tarihte Âyânlar: Karaosmanoğulları Üzerinde Bir İnceleme, Ankara 1997. google scholar
• Nalci, Betül, 147 numaralı Mühimme Defteri’nin transkripsiyonu ve değerlendirilmesi (S. 1-156), Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bingöl 2022. google scholar
• Neumann, Christoph K. “Birey Olmanın Alameti Olarak Tüketim Kalıpları: 18. Yüzyıl Osmanlı Meta Evreninden Örnek Vakalar”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, sayı 8, İstanbul 2009, s. 7-47. google scholar
• Nohut Said, Vakfiyeleri Işığında Milaslı Abdülaziz Ağa Ailesi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2014. google scholar
• Örenç, Ali Fuat, “Ege Adaları ile Menteşe Sancağı İlişkileri,” Cumhuriyet’in 100. Yılına Armağan Muğla Tarihi Üzerine Araştırmalar, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Yayınları, Muğla 2024, s. 96-106. google scholar
• Örenç, Ali Fuat, Yakındönem Tarihimizde Rodos ve Oniki Ada, Doğu Kütüphanesi, İstanbul 2006. google scholar
• Özkaya, Yücel, “XVIII. Yüzyılın İlk Yarında Yerli Ailelerin Âyânlıkları Ele Geçirişleri ve Büyük Hanedanlıkların Kuruluşu”. Belleten, XLII/168 (1978), 667-724. google scholar
• Özkaya, Yücel, “XVIII. Yüzyılda Mütesellimlik Müessesesi “, AÜDTCFD, XXVIII/3-4 (1970), 369-390. google scholar
• Özkaya, Yücel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Âyânlık, TTK Yayınları, Ankara 1994. google scholar
• Salzmann, Ariel, “An Ancien Regime Revisited: Privatization and Political Economy in the Eighteenth-century Ottoman Empire”, Politics and Society, XXI/4 (1993), 393-424. google scholar
• Salzmann, Ariel, Osmanlı Ancien Regime’i Modern Devleti Yeniden Düşünmek, çev. Ayşe Özdemir, İletişim Yayınları, İstanbul 2017. google scholar
• Sevici, Medine, 147 Numaralı Mühimme Defterinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (Sayfa Aralığı 311-467), Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2019. google scholar
• Soyluer, Serdal, Bodrum Tersanesi’nde Osmanlı Donanmasına Gemiler İnşası (Tevfîr-i Merâkib-i Bahriyye Teksîr-i Süfün-i Mansûre), Okur Kitaplığı, İstanbul 2023. google scholar
• Şimşek, Fatma, “Taşra Tersanelerinde Gemi Yapımı ve Mütesellimlerin Gemi İnşa Faaliyetleri (XVIII. google scholar
• Yüzyıl)” Mediterranean Journal of Humanities, IX/2 (2019), 465-473. google scholar
• Tamdoğan-Abel, Işık, “Büyükleri Saymak, Küçükleri Sevmek: 18. Yüzyıl Adanası’nda Âyânların İlişki Ağları ve İki Farklı İlişki Yürütme Üslubu”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, sayı 1, (2005), s. 77-96. google scholar
• Telci, Cahit, “Mali Bir Ünite Olarak Aydın Muhassıllığı”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXI/1 (2006), 135-156. google scholar
• Temel, Eşref, Konya’da Âyânlık (1639-1839), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Konya 2017. google scholar
• Tuğluca, Murat, “1683-1699 Savaşlarında Nefîr-i Âmm Halkı”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (SUTAD), sayı 40 (Güz 2016), s. 87-110. google scholar
• Tuncer, Şaduman, Sultan III. Ahmed, Günlük Yaşantısı, Yakın Çevresi ve Şahsiyeti, Timaş Akademi, İstanbul 2023. google scholar
• Uluçay, M. Çağatay, “Karaosmanoğullarına Ait vesikalar II”, Tarih Vesikaları, II/10 (1942), 300-308. google scholar
• Uluçay, M. Çağatay, 18. ve 19. Yüzyıllarda Saruhan’da Eşkıyalık ve Halk Hareketleri, Berksoy Basımevi, İstanbul 1955. google scholar
• Uluçay, M. Çağatay, Padişahların Kadınları ve Kızları, TTK Basımevi, Ankara 2001. google scholar
• Uluskan, Murat, Divân-ı Hümâyun Çavuşları, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2004. google scholar
• Ülker, Necmi, “XVIII. Yüzyılda Batı Anadolu’da Bir Ağanın İsyanı: Sarıbeyoğlu Mustafa,” Beşinci Milletlerarası Türkoloji Kongresi İstanbul, 23-28 Eylül 1985: Tebliğler, III. Türk Tarihi, II, 635-652. google scholar
• Yaycıoğlu, Ali, Partners of the Empire: The Crisis of Ottoman Order in the Age of Revolutions, Stanford 2016. google scholar
• Yeşil, Fatih, İhtilâller Çağında Osmanlı Ordusu: Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyoekonomik ve Sosyopolitik Değişim Üzerine Bir İnceleme (1793-1826), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2016. google scholar