ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİ DÖNEMİNDE TERCÜME EDİLEN EBU'L-LEYS ES-SEMERKANDÎ TEFSİRİ'NİN ASIL MÜELLİFİ VE TERCÜMEYE VERİLEN İSİM

Yıl 2009, Sayı: 41, 107 - 160, 06.12.2011

İsmail Taş

Öz

Kur’an tercümeleri, Türklerin İslam dinini kabul etmesinden sonra ortaya çıkmış eserlerdir. Türk dilinin tarihî gelişimi içerisinde bu tercümelerin çok önemli bir yeri vardır. Kuran’ın Türkçeye tercümesi değişik şekillerde olmuştur. Bazen tefsir niteliğinde bazen de kelime kelime tercüme teknikleri kullanılmıştır. Kelime kelime yapılan bu tercümeler satır altı veya satır arası olarak adlandırılmaktadır. İncelemesini yaptığımız eser XV. yüzyıla ait bir tefsirli tercümedir. Çalıştığımız eserin ismi Tercüme- i Tefsir-i Ebu’l-Leys es-Semerkandi adıyla da bilinmektedir. Ebu’l-Leys es-Semerkandî tefsirinin 15. yüzyılda Anadolu’da Ahmed-i Dâî, İbn Arabşah ve Ebu’l-Fazl Musa bin Hacı Hüseyin el-İznikî tarafından ayrı ayrı Türkçeye tercüme edildiği kabul edilmektedir. Musa el-İznikî’nin aynı zamanda Hâzin-i Bağdadî’nin Lübâbü’t-te’vîl fî Ma’âni’t-tenzîl’ini Türkçe’ye EnfesülCevâhir adıyla tercüme ettiği de iddia edilir. Bu araştırmada varılan sonuç şudur: Mûsâ el-İznikî, Ebu’l-Leys es-Semerkandî ve Hâzin-i Bağdadî tefsirlerini ayrı ayrı Türkçeye çevirmiştir. Enfesü’l-Cevâhir, İznikî’nin Ebu’l-Leys es-Semerkandî tefsiri tercümesine verdiği isimdir. İbn Arabşah ise İznikî’nin tercümesini kısaltmıştır. Ahmed-i Dâî’ye atfedilen “Tercüme-i Tefsir-i Ebu’l-Leys es-Semerkandî” ise İznikî’nin Enfesü’l-Cevâhir’inin nüshalarıdır.

Anahtar Kelimeler

Eski Anadolu Türkçesi, Kur’an Tercümeleri, Enfesü’l-Cevâhir, Tefsir-i Ebu’l-Leys es-Semerkandi, Ahmed-i Dâi, İbn-i Arabşah, Musa bin Hacı Hüseyin el-İznikî

Kaynakça

• Açıkgöz, H.Mustafa, İletişim Felsefesine Giriş, Birey Yay., İstanbul 2003, 2.baskı
• Aksu, Rabia, Ahmed—i Dd ’i T ercüme—i T efsir—i Ebü ’l-Leys-i Semerkandi, Enfal ve Tevbe Sureleri, (68b/I9—ll4b/ll), (Giriş—Metin—Dizin— T ıpkıbasim), Marmara Ü., SBE., Türkiyat Araştırmaları Enst., (Basılmamış) Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2006.
• Alakese, Ayşenur, Ahmed—i Dd ’i ’nin Ebü ’l—Leys T efsiri Tercümesi (l97b- 231 yapraklari arasi) Ma ’ide Suresi (Dil incelemesi-Metin-Dizin), Mimar Sinan Ü., SBE., Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, (Basılmamış) Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2002.
• Ay, Yasemin, Ahmed—i Dd ’i T ercüme—i T efsir—i Ebü ’l-Leys-i Semerkandi (I43/50a-103b)), (Giriş—Metin—Dizin—Tipkıbasım), Marmara U., SBE., 154 lmnmlTAŞ Türkiyat Araştırmaları Enst., (Basılmamış) Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2007.
• Aydar, Hidayet, Kur’an—ı Kerim’in Tercümesi Meselesi, Kur’an Okulu Yayıncılık, 1. Baskı, Istanbul 1996.
• Budak, Aslı, Ahmed— Dâ’î T ercüme—i T efsîr—j Ebü ’l-Leys—i Semerkandi, (45b— 9la), (Giriş—Metin—Dizin), Marmara U., SBE., Türkiyat Araştırmaları Enst., (Basılmamış) Yüksek Lisans Tezi, Istanbul 2002.
• Çetin, Abdulbaki, “Ebu’l—Leys Semerkandi Tefsirinin Türkçe Tercümesi Uzerine”, Selçuk Univesitesi Türkiyat Arastırmaları Enstitüsü, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Konya, Haziran 2007, s. 5 3—101.
• Çiçek, Ali, Ahmed—i Dâ’î T ercüme—i Tefsir—i Ebü ’l-Leys es-Semerkana'î Tefsirinin İlk Üç Süresinin Dil Özellikleri (İnceleme—Metin—Dizin), Atatürk Üniversitesi, SBE., Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, (Basılmamış) Doktora Tezi, Erzurum 2003.
• Dalkıran, Hasan, Ahmed—i Dâ’î T ercüme—i T ejîsîr—i Ebü ’l-Leys-i Semerkandi, (YüsujCRa’d—İbrahim Sürelerı), (Giriş—Metin—Dizin— T ıpkıbasım), Marmara Ü., SBE., Türkiyat Araştırmaları Enst., (Basılmamış) Yüksek Lisans Tezi, Istanbul 2006.
• Demir, Ziya, Osmanlı Müfessirleri ve T efsir Çalışmaları, Maramara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmış Doktora Tezi) İstanbul 1994 (1. Baskı: XIII-XVI. y.y. Aras1 Osmanlı Müfessirleri, Ensar Neşriyat, Istanbul 2007)
• Derleme Sözlüğü (A—Z) I—XII, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1963— 1982
• Develioğlu, Ferit, Osmanlı-Türkçe Ansiklopedik Lügat, 8. Baskı, Ankara 1988
• Ebu’l-Leys es- Semerkandi Tefsirinin Tercümesi, Tercüme: Müsâ b. Hacı Hüseyin _Iznikî, (Süleymaniye Kütüphanesi Nüshası) C I—II, Sezgin Neşriyat, Istanbul 1983
• Enfesü’l-Cevâhir, Ankara Üniverisitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, nr. 37486, vr. 15 a
• Erdoğan, Abdülkadir, “Kur’an Tercümelerinin Dil Bakımından Değerleri”, Vakıflar Dergisi, Cilt I, Ankara 1938, s. 47—51
• Ergin, Osman, Türk Maarif Tarihi, İstanbul 1977
• Ertaylan, İsmail Hikmet, Ahmed-i Dai Hayatı ve Eserleri, Istanbul 1952
• Ertaylan, İsmail Hikmet, Türk Edebiyatı Örnekleri VII, Ahmed-i Dâ’î, Hayatı ve Eserleri, İstanbul Universitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları,
• Gonca, Sema, Ahmed- Dâ’î Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’l-L_eys-i Semerkandî, (A’raf Suresi), (Giriş-Metin-Sözlük), Marmara U.., SBE., Türkiyat Araştırmaları Enst., (Basılmamış) Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2002.
• Harezm Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi, Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu Ali Paşa Camii, nr. 2
• Hısnu’l-Hasin fî Menheci’d—din, Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, nr. 626, vr. 212a
• Hikmet Özdemir, Müsâ Hâcı Hüseyin el-İzniki, Hayatı ve Eserleri, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Ankara 1980
• İnan, Abdülkadir, “Eski Kur’an Tercümelerinin Dili Meselesi II”, Makaleler I, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara 1998
• İnan, Abdülkadir, “Eski Kur’an Tercümelerinin Dili Meselesi”, Türk Dili, c. I, sayı 7 (1952)
• İnan, Abdülkadir, “Kur’an’ın Eski Türkçe ve Oğuz-Osmanlıca Çevirileri Uzerine Notlar”, Makaleler ve Incelemeler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Cilt İl, Ankara 1998
• İnan, Abdülkadir, “Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Tercümeleri Üzerine Bir Inceleme”, Ankara 1961
• İshak Yazıcı, “Tefsiru Ebi’l-Leys Tercemeleri Hakkında Kısa Bir Araştırma”, Ondokuz Mayıs Universitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 6, Samsun 1992, s. 79—83.
• Kışaşu’l-Enbiyâ, Süleymaniye Kütüphanesi, Yozgat Bölümü, nr. 431, vr. la
• Kitâbü’l-Mi< râc, Cebeci İl Halk Kütüphanesi, nr. 1054, vr. la
• Koç, Hatice, Ahmed- Dâ’î Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’l-Leys-i Semerkandî, (En’âm Suresi), (Giriş-Metin-Dizin), Marmara Ü., SBE., Türkiyat Araştırmaları Enst., (Basılmamış) Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2002.
• Küçük, Murat, Terceme-i Faşlu’l I_;Iitâb, Müsa Hacı Hüseyin İznikî (Giriş- İnceleme-Metin-Dizin), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) Ankara 1996.
• Mehmet Ertik, Ahmed-i Dâ’î Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’l-Leys-i Semerkandî, (103b-154b), (Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Marmara Ü., SBE., Türkiyat Araştırmaları Enst., (Basılmamış) Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2007.
• Münebbihü’r—Râkidin, Süleymaniye Kütüphanesi, Serez Bölümü, nr. 635
• Münebbihür’r-Râkıdin, Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye Bölümü, nr. 2187, vr. 1a
• Müsâ bin Hâcı Hüseyin el—İzniki, Zâdu’l-“ibâd, Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye 635, vr. 2b/7-9
• Nisar, Ulya, Amme Cüzü "Tefsiri, Mustafa bin Muhammed ( varak no: 121b-143a), İstanbul Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) İstanbul 1987.
• Özdemir, Hikmet, “XV. Asrın Başında Yazılmış Türkçe Bir Dini Eser Münebbihü’r-râkidîn”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı: 73, İstanbul Ağustos 1991
• Özdemir, Hikmet, Müsâ Hâcı Hüseyin el-İzniki, Hayatı ve Eserleri, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (Yayımlanmamış Doktora Tezi, nr. 20761) Ankara 1980, 150 5. +4 sayfa bibliyografya.
• Özdemir, Yasemin, Ahmed-i Dâî: Tercüme-i Tefsir-i Ebü’l-Leys-i Semerkandî, [Yasin Suresi], (Giriş-Metin-Sözlük), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2000
• Özkan, Abdurrahman, “Ahmed-i Dâ’î’nin Tefsir Tercümesi’nin Manzum Mukaddimesi ve Dil Özellikleri”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 11, Konya 2002, s. 1—57.
• Özkan, Mustafa, İnsan İletişim ve Dil, 3F Yay., İstanbul 2008
• Özkan, Mustafa, “Ahmed-i Dâ’î’nin Tercüme-i Tefsir-i Ebü’l-Leys es- Semerkandî Mukaddimesi”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXIX, İstanbul 2000, s. 177-188.
• Özkan, Mustafa, Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi, Filiz Kitabevi Yayınları, İstanbul 2000 (3. Baskı İstanbul 2009)
• Özkan, Mustafa, Tören, Hatice, Esin, Osman, Yüksek Öğretimde Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım, Filiz Kitabevi Yay., İstanbul 2001, 1.baskı
• Özkan, Mustafa—Tören, Hatice—Esin, Osman, Yüksek öğretimde Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım, Filiz Kitabevi Yay., ( Genişletilmiş 2. Baskı)
• Sarı, Güven, Ahmed-i Dâ’î Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’l-Leys-i Semerkandî, (142/353-82b), (Giriş-Metin-Dizin-Tıpklbasım), Marmara Ü., SBE., 2007
• Sertkaya, Osman Fikri, “ Kur’an’ın Doğu Türkçesine Tercümeleri”, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Uzerine Araştırmalar, Ankara 1996
• Şemseddin Sâmî, Kâmüs-ı Türkî, İstanbul 1317. ( Çağrı Yayınları, 10. Baskı, Tıpkı Basım, İstanbul 2001 )
• Şemseddin Sâmî, Kamusu’l-A’lâm, Cilt I—VI, İstanbul 1306—1316.
• Şeşen, Ramazan, “XV. Yüzyılda Türkçe Yapılan Tercümeler”, XI. Türk Tarih Kongresi Bildiri Ozetleri ( 5— 9 Eylül 1990), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1994, s. 889—919.
• Taş, İsmail, 15. Yüzyıla A_it “Enfesü’l-Cevâhir” Adlı Yazma Üzerinde Dil Incelemesi (Giriş-Inceleme-Metin-Sözlük), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) İstanbul 2008
• Terceme-i Kışaş-ı Enbiyâ, Süleymaniye Kütüphanesi, Şazeli Bölümü, nr. 126
• Terceme-i Hışnu’l-Haşin Fi Minheci’d—din, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi, İsmail Saib Efendi 1/1331
• Tercüme-i Faşlu’l-Hitâb, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Nadir Eserler, nr. 1563, vr. 4a
• Topaloğlu, Ahmet, “Cevâhirü’l-Asdâf Üzerinde Yapılan Çalışmalar ve Zajaczkowski’nin Eseri”, Türklük Araştırmaları Dergisi, Sayı 2, İstanbul 1986, s. 161—183.
• Topaloğlu, Ahmet, “Kur’an-ı Kerim’in İlk Türkçe Tercümeleri ve Cevahirü’l-Esdai”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı 27, Aralık 1983, s. 58—66.
• Topaloğlu, Ahmet, Cevâhirü’l-Asdâf (Giriş-Metin-Sözlük), İstanbul Universitesi, Edebiyat Fakültesi, (Yayınlanmamış Doçentlik Tezi) İstanbul 1982.
• Topaloğlu, Ahmet, Muhammed Bin Hamza, XV. Yüzyıl Başlarında Yapılmış Satır Arası Kur’an Tercümesi I (Giriş-Metin) II (Sözlük), Kültür Bakanlığı Yayınları: 227, İstanbul 1976—1978.
• Topaloğlu, Elif, Ahmed-i Dâ’î Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’l-Leys-i Semerkandî, (Nisa Suresi), (Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Marmara U., SBE., 2003.
• Yavuzarslan, Paşa, Müsâ Bin Hâcı Hüseyin İznikî, Terceme-i Hışnu’l-Haşin Fî Minheei’d-din (Gir'iş- İnceleme- Tankitli Metin- Dizin), (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) Ankara 1993
• Yavuzarslan, Paşa, Müsâ bin Hâcı Hüseyin İzniki: Münebbihü’r-Râkidin (Uyurları Uyandurucu), Cilt I (Giriş—İnceleme—Tenkitli Metin), Cilt II ( Sözlük), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2002
• Yazıcı, İshak, “Tefsiru Ebi’l-Leys Tereemeler'i Hakkında Kısa Bir Araştırma”, Ondokuz Mayıs Universitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 6, Samsun 1992, s. 79—83.
• Yelten, Muhammet, “Anadolu Sahasında Yapılmış Sure Tefsirleri ve Bu Tefsirlerin Türk Dili Açısından Onemi”, İlmî Araştırmalar 9, İstanbul 2000, s. 249—254.
• Yılmaz,ABirğül, Ahmed-i Dâ’î Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’l-Leys-i Semerkandî, (Al-i Imran Suresi), (Giriş-Metin-Dizin), Marmara U., SBE., Türkiyat Araştırmaları Enst., (Basılmamış) Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2002.
• Yüksel, Murat, “Kara Timurtaş-oğlu Umur Bey’in Bursa’da Vakfettiği Kitaplar ve Vakıf Kayıtları”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 31, İstanbul, Ağustos 1984, s. 134—147.
• Zâdu’l-< İbâd, Süleymâniye Kütüphanesi, Hamidiye Bölümü, nr. 635 YAZMALAR
• Ankara Üniverisitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, nr. 37486, vr. 15 a
• Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Kütüphanesi, Haraçcıoğlu 142 numaralı nüsha.
• Enfesü’l-Cevâhir, Ankara Üniverisitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, nr. 37486, vr. 15 a
• Enfesü’l-Cevâhir, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Bölümü 8248 numara
• Harezm Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi, Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu Ali Paşa Camii, nr. 2
• Hısnu’l-Hasin fî Menheci’d-din, Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, nr. 626, vr. 212a
• Hısnu’l-Hasin fî Menheci’d-din, Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, nr. 626, vr. 212a
• Kışaşu’l-Enbiyâ, Süleymaniye Kütüphanesi, Yozgat Bölümü, nr. 431, vr. la
• Kışaşu’l-Enbiyâ, Süleymaniye Kütüphanesi, Yozgat Bölümü, nr. 431, vr. la
• Kitâbü’l-Mi< râc, Cebeci İl Halk Kütüphanesi, nr. 1054, vr. la
• Kitâbü’l-Mi< râc, Cebeci İl Halk Kütüphanesi, nr. 1054, vr. la
• Münebbihü’r-Rakidîn, Ankara Dil Tarih—Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi M. Ozak İ—408, vr. 1b/6—10
• Münebbihü’r—Râlşidin, Süleymaniye Kütüphanesi, Serez Bölümü, nr. 635
• Münebbihür’r-Râkıdin, Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye Bölümü, nr. 2187, vr. la
• Münebbihür’r-Râkıdin, Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye Bölümü, nr. 2187, vr. la
• Müsâ bin Hâcı Hüseyin el—İzniki, Zâdu’l—< ibâd, Hamidiye 635, vr. 2b/7—9
• Müsâ bin Hâcı Hüseyin el—İzniki, Zâdu’l—< ibâd, Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye 635, vr. 2b/7-9 Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi Bölümü, nr. 626. Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye Bölümü, nr. 63 5, vr. 2a/3 —9 Süleymaniye Kütüphanesi, Mihrişah Sultan Bölümü, nr. 51 Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye Bölümü, nr. 2187/2611, vr. lb— 2a Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, nr. 2187/2611 Süleymaniye Kütüphanesi, Serez Bölümü, nr. 1583, vr. 1b—2a
• Terceme-i Faşlu’l-Hitâb, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, nr. 1563, vr. 4a
• Terceme-i Kışaş-ı Enbiyâ, Süleymaniye Kütüphanesi, Şazeli Bölümü, nr. 126
• Terceme-i Hışnu’l—Haşin Fî Minheci’d—din, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi, İsmail Saib Efendi 1/133, vr. 4a/1—8
• Terceme-i Hışnu’l—Haşin Fî Minheci’d—din, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi, İsmail Saib Efendi 1/133, vr. 160b/1—13
• Terceme-i Hışnu’l—Haşin Fî Minheci’d—din, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi, İsmail Saib Efendi 1/1331
• Terciime-i Faşlu’l-Hitâb, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Nadir Eserler, nr. 1563, vr. 4a
• Terciime-i Faşlu’l-Hitâb, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Nadir Eserler, nr. 1563, vr. 4a
• Zâdu’l-< İbâd, Süleymâniye Kütüphanesi, Hamidiye Bölümü, nr. 635
• Zâdü’l-< İbâd, Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye Bölümü, nr. 63 5, vr. 1a