İSTANBUL'DA BİR SENE BİRİNCİ AY TANDIRBAŞI ADLI KİTAPTA YER ALAN MASALIN PERFORMANS TEORİYE GÖRE İNCELENMESİ ÜZERİNE BİR DENEME

Yıl 2011, Cilt: 44 Sayı: 44, 83 - 140, 24.09.2012

Ferhat Aslan

Öz

Bu çalışmada, İstanbul üzerine eserler kaleme alan Çaylak lakaplı Mehmed
Tevfîk’in (1843–1893), H 1299, (M 1882–1883) İstanbul’da Bir Sene Birinci
Ay Tandırbaşı adlı kitapta yer alan masal metni incelenecektir.
Çalışmanın amacı; Mehmed Tevfik'in derlediğini belirttiği, Türk folklor
tarihindeki ilk masal derlemeleri arasında yer alabilecek bu metnin, masal
araştırmalarımızdaki önemini vurgulamaktır.
Mehmed Tevfik İstanbul folkloru bakımından oldukça önemli bir kaynak
niteliği taşıyan eserinde yer verdiği masalı sözlü bir kaynaktan dinleyerek
kaleme aldığını ifade etmektedir. İncelenecek masal, dil ve üslup bakımından
yazılı kültür ortamında, yazılı bir eser olarak meydana getirilmiştir. Ancak
Mehmed Tevfik, sözlü bir anlatıyı yazıya aktarmakla birlikte masalın;
derleyicisi, icracısı, dinleyici kitlesi, icra ortamı, icracı ve dinleyici ilişkisi
hakkında da çok önemli bilgiler vermiştir. Bu sebeple çalışmamızda masal
metni, icra bağlamıyla birlikte derlenen sözlü verimlerin inceleme
yöntemlerinden biri olan; metin, sözel doku ve bağlamın folkloru şekillendiren
unsurlar olduğunu savunan performans teoriye göre incelecektir.
Söz konusu masal, performans teorinin ilkelerine uygun olarak; kişisel
boyut (anlatıcı/icracı), sosyal boyut (dinleyici/izleyici) ve sözel boyutu
(anlatılan/metin) başlıkları altında irdelenirken; masaldan hareketle eski
İstanbul halk kültürü hakkında da bazı tespitlerde bulunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

İstanbul Folkloru, (Çaylak) Mehmed Tevfik, Masal, Derleyici, Performans Teori

Kaynakça

• ALAY, Okan, "Padişahın Oğlu ile Üç Kız Kardeş", Bingöl Masalları (İnceleme-Metin), Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ 2005.
• ALPTEKİN, Ali Berat, "Masal, Halk Hikâyesi ve Efsane Metinleri İçiçe Girebilir Mi?", İçel Kültürü, Yıl: 4, Sayı: 10, Ocak 1990, s. 4-9.
• ALPTEKİN, Ali Berat, Taşeli Masalları, Akçağ Yayınları, Ankara
• AMOS, Dan Ben, "Şartlar ve Çevre İçinde Folklorun Bir Tanımına Doğru", (Çev.: Metin Ekici), Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar, Millî Folklor Yayınları, Ankara 2003.
• ARSLAN, Ahmet Ali, Kuzey-Doğu Anadolu (Kars) Türk ve Kuzey Britanya Halk Edebiyatlarında Masallar, C. 1, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 1998.
• ARSLAN, Mustafa, Denizli Yöresinden Derlenmiş Masallar İnceleme - Metinler, Zirve Yayınları, Denizli 2008.
• ASLAN, Ferhat, Kars Yöresi Âşıklarında Usta-Çırak İlişkileri, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2002.
• ASLAN, Ferhat, "Kars Yöresi Âşıklık Geleneğinin Usta - Çırak Geleneği Bakımından Değerlendirilmesi" Türk Dili Ve Edebiyatı Dergisi, Sayı: XXXVI., İstanbul 2007, s. 41-78.
• ASLAN, Ferhat, Ayasofya Efsaneleri, İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti Ajansı Yayınları, Kültür Sanat Basımevi, İstanbul 2011.
• ASLAN, Ferhat, "Âşık İsmail Azeri İle Âşıklık Geleneğimiz Üzerine", Zeytinburnu'nda Bir Âşık İsmail Azerî, Sözlü Tarih Çalışması, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul 2012.
• AYVAZOĞLU, Beşir, Kahveniz Nasıl Olsun? Türk Kahvesinin Kültür Tarihi, Kapı Yayınları, İstanbul 2012.
• AYYILDIZ, Ferit, İspir ve Pazaryolu Yöresi Masalları (Metin ve İncelemeler), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2001.
• AZADOVSKİ, Mark, Sibirya’dan Bir Masal Anası, Girişi Yazan ve İngilizceden Çeviren: İlhan Başgöz, 2. bs., Kültür Bakanlığı, Ankara 2002.
• BASCOM, William R., "Folklorun Dört İşlevi", Çev.: Ferya Çalış, Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2, Haz.: M. Öcal Oğuz, Selcan Gürçayır, Geleneksel Yayıncılık, Ankara 2005, s. 125-151.
• BAŞGÖZ, İlhan, "Masalın Anlatıcısı", Masal Araştırmaları/Folktale
• Studies I, İstanbul 1988, s. 25-29.
• BAŞGÖZ, İlhan, "Sözlü Anlatımda Ara Söz: Türk Hikâye
• Anlatıcılarının Şahsi Değerlendirmelerine Ait Bir Durum İncelemesi", (Çev.:
• Metin Ekici), Millî Folklor, 2001, Yıl: 13, Sayı: 50., s. 86-104.
• BORATAV, Pertev Naili, Zaman Zaman İçinde, Tekerlemeler-Masallar ve Masal ile Tekerleme Üzerine Bir İnceleme, Ada Yayınları, İstanbul 1992.
• BORATAV, Pertev Naili, Tekerleme, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 2000.
• BORATAV, Pertev Naili, Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyeciliği, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 2002.
• BOYRAZ, Şeref, "Sözlü Anlatıların Sürekliliği Üzerine Düşünceler", Folklor / Edebiyat, Sayı: 54, Ankara 2008, s. 105-118.
• BOZLAK, Ümmü Gülsüm, Erdemli Masalları, Selçuk Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2007.
• ÇOBANOĞLU, Özkul, Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş, Akçağ Yayınları, Ankara 1999.
• ÇOBANOĞLU, Özkul, "Sözlü Kültürden Yazılı Kültür Ortamına Geçiş Bağlamında Erken Dönem Osmanlı Tarihlerinden Âşıkpaşazâde'nin Epik Karakteri Üzerine Tespitler.", Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, (Osmanlı Devleti'nin Kuruluşunun 700. Yılı Özel Sayısı), 1999, s. 65- 82.
• ÇOBANOĞLU, Özkul, Âşık Tarzı Kültür Geleneği ve Destan Türü, Akçağ Yayınları Ankara 2000.
• ÇOBANOĞLU, Özkul, Türk Halk Kültüründe Memoratlar ve Halk İnançları, Akçağ Yayınları, Ankara 2003.
• DEMİRBAŞ, Seher, Sütçüler Masalları Üzerine Bir İnceleme, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta 2006.
• DOĞANÇ, H. Ayhan, "Tarih-Coğrafya/Fin Yöntemiyle ‘Üç Prenses’ Masalının Kökenine Doğru bir Yaklaşım", Folklor ve Etnografya Araştırmaları, 1985, s. 113- 128.
• DOĞRAMACIOĞLU, Hüseyin, Kilis Masalları Derleme-İnceleme, Kilis Kültür Derneği Yayınları, Ankara 2011.
• DUNDES, Alan, "Doku, Metin ve Konteks", (Çev.: Metin Ekici), Millî Folklor, Yıl: 5, Sayı: 38, 1998.
• EKİCİ, Metin, "Anadolu Sahası Köroğlu Kollarının İsim ve Tasnif Meselesi", Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir 1997, s. 235-240.
• EKİCİ, Metin, Halk Bilgisi (Folklor) Derleme ve İnceleme Yöntemleri, 2. bs., Geleneksel Yayıncılık, Ankara 2007.
• EKİCİ, Metin, "Kuramlar ve Yöntemler", Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, 7. bs., Grafiker Yayınları, Ankara 2010, s. 57-92.
• EKİCİ, Metin, "Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi'nde Sözlü ve Yazılı Metin İlişkisi", Evliya Çelebi'nin Sözlü Kaynakları, (Yayına Haz.: M. Öcal Oğuz, Yeliz Özay), Unesco Türkiye Millî Komisyonu, Ankara 2012, s. 27-36.
• EMEKSİZ, Abdulkadir, "Nasreddin Hoca Fıkralarının Atasözleri ve Deyimlerle İlgisi", İstanbul Büyükşehir Belediyesi "Nasreddin Hoca 800 Yaşında" Sempozyumu, İstanbul 24-25 Ekim 2008.
• EMİROĞLU, Seyit, "Altın Başlı Kızla Tel Perçemli Oğlan",Meram İlçesi (Konya) Masalları Üzerinde Bir İnceleme, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya 1996.
• EVLİYA Çelebi b. Derviş Muhammed Zılli: Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Haz.: Orhan Şaik Gökyay, Topkapı Sarayı Bağdat 304 Yazmasının Transkripsiyonu – Dizini 1. Kitap: İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1996.
• EWIG, Ursula, "Masal, Masal Araştırması ve Masal Derlemesi Üzerine", Çev.: Zeki C. Arda, Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2, Haz.: M. Öcal Oğuz, Selcan Gürçayır, Geleneksel Yayıncılık, Ankara 2005.
• GÖKALP, Ziya, "Masalları Nasıl Toplamalı", Halk Bilgisi Mecmuası, Ankara 1928, C. 1, s. 22-25
• GÖKDEMİR, Gönül, Kıbrıs Türk Kültüründe Masal Geleneği, Danışman: Prof. Dr. Özkul Çobanoğlu, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2008.
• GÜNAY, Umay, Elâzığ Masalları (İnceleme), Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 1975.
• GÜNAY Türkeş, Umay, Elazığ Masalları Ve Propp Metodu, Akçağ Yayınları, Ankara 2011.
• KARA, Öznur, Tarsus Masalları, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2007.
• KASIMOĞLU, Handan, Van Yöresine Ait Türk Halk Masalları, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2010.
• K. D., Türk Masalları, (Haz.: İbrahim Aslanoğlu), Anadolu Sanat Yayınları, İstanbu, 1991.
• K. D., Türk Masalları, (Haz.: Erol Ülgen), Mihrimah Yayınları, İstanbul 2006.
• KORKMAZ, Yalçın, Besni Masallarının Sözlü Kompozisyon Teorisine Göre İncelenmesi, Danışman: Doç. Dr. Fuzuli Bayat, Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep 2005.
• KUMARTAŞLIOĞLU, Satı, "Altın Saçlı Kızla Sırma Saçlı Oğlan", Balıkesir Masallarında Motif ve Tip Araştırması, Balıkesir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir 2006.
• LORD, Albert Bates, The Singer of The Tales, Harvard University Press, Cambridge 1960.
• MEHMED Tevfik, Yadigâr-ı Macaristan Asr-ı Abdülhamid Han, Mihran Matbaası, İstanbul 1294/1877.
• MEHMED Tevfik, İstanbul’da Bir Sene Birinci Ay Tandırbaşı, Matbaa- i Aramyan, İstanbul 1299, (1882–1883).
• MEHMED Tevfik, İstanbul’da Bir Sene İkinci Ay Helva Sohbeti, Matbaa-i Aramyan, İstanbul 1299, (1882–1883).
• MEHMED Tevfik, İstanbul’da Bir Sene Üçüncü Ay Kâğıthane, Matbaa-i Aramyan, İstanbul 1299, (1882–1883).
• MEHMED Tevfik, İstanbul’da Bir Sene Dördüncü Ay Ramazan Geceleri, Matbaa-i Aramyan, İstanbul 1299, (1882–1883).
• MEHMED Tevfik, İstanbul’da Bir Sene Beşinci Ay Meyhane yahut İstanbul Akşamcıları, Matbaa-i Aramyan, İstanbul 1300, (1883–1883).
• MEHMED Tevfik, İstanbul'da Bir Sene, Haz., Nuri Akbayar, İletişim Yayınları, İstanbul 1995.
• NUTKU, Özdemir, Meddahlık ve Meddah Hikâyeleri, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 1997.
• ONG, Walter J., Sözlü ve Yazılı Kültür: Sözün Teknolojileşmesi, (Çev.: Sema Postacıoğlu Banon), Metis Yayınları, İstanbul 1999.
• ÖCAL, Ahmet, "Altın Saçlı Oğlan Gilaboru Saçlı Kız", Karakuyu Köyü (Boğazlıyan-Yozgat) Çevresi ve Masalları I (Metinler ve İncelemeler), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 1999.
• ÖNAL, Mehmet Naci, Muğla Masalları, Muğla Üniversitesi Yayınları, Muğla 2011.
• ÖNAY, Yılmaz, Van Masalları Üzerine Bir Araştırma, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Van 2005.
• ÖZEK, Metin, "Ruhbilim Açısından Masallar", Yeni Dergi, Masal Özel Sayısı, Yıl: 2, Sayı: 23, 1966.
• ÖZÇELİK, Mehmet, Afyonkarahisar Masalları Üzerine Bir Araştırma, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya 1993.
• PROPP, Vladimir, Morfologija Skazki, Leningrad 1928.
• RADLOFF, Wilhelm, İgnaz Kşnos, Proben VIII, (Latin Harflerine Aktaran ve Hazırlayan: Saim Sakaoğlu, Metin Ergun), Türk Dil Kurumu, Ankara 1997.
• SAKAOĞLU, Saim, Masal Araştırmaları, Akçağ Yayınları, Ankara 1999.
• SAKAOĞLU, Saim, Gümüşhane ve Bayburt Masalları, Akçağ Yayınları, Ankara 2002.
• SEYİDOĞLU, Bilge, Erzurum Masalları, 2. bs., Erzurum Kitaplığı,
• ŞİMŞEK, Esma, "Nasreddin Hoca Fıkraları ile Masalların Birbirine Tesiri", Nasreddin Hoca'ya Armağan, Haz.: M. Sabri Koz, Oğlak Yayınevi, İstanbul 1996.
• ŞİMŞEK, Esma, Yukarıçukurova Masallarında Motif ve Tip Araştırması, II. Cilt, Ankara 2001.
• ŞİMSEK, Esma, "Malatyalı Bir Masal Anası, Suzan Geniş", Millî Folklor, Cilt: 7, Sayı: 56, Ankara Kış 2002.
• TEZEL, Naki, "İstanbul Masalları: Hâin Teyzeler", Halk Bilgisi Haberleri, Yıl: 7, S: 73, İkinciteşrin 1937, s. 18-20.
• TUNÇ, Talha, "Üç Kızlar", Manisa Masalları Üzerine Bir İnceleme, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta 2008.
• UTHER,Hans-Jörg, The Types of International Folktales. A Classification and Bibliography. Based on the Sysytem of Antti Aarne and Stith Thompson. 1. Cilt. Helsinki: Academia Scientiarum Fennica, 2004, s. 382- 383.
• YAVUZ, Muhsine Helimoğlu, Masallar ve Eğitimsel İşlevleri, 2. bs., Ürün Yayınları, Ankara 1999.
• YILDIRIM, Dursun, Türk Bitiği, Akçağ Yayınları, Ankara 1998.