Turkish Translations of The Stories of The Prophet: Qisas Al Anbiya and the Turkish Translations of Qisas Al Anbiya by Ebû İshâk İbrâhîm B. Al Mansûr B. Halefi’l-Müzekkir an Nisâbûrî

Yıl 2020, Cilt: 60 Sayı: 1, 71 - 95, 30.06.2020

Mariana Budu

https://doi.org/10.26650/TUDED2020-0012

Öz

During the old Anatolian Turkish era, works in various topics were put forth including verse and prose, translation and compilation. Having a unique structure in the era of Old Anatolian Turkish, Turkish language constituted a turning point in the history of Turkish language and culture. Translations from Arabic and Persian were initiated in various fields in this period. There are also the translations of Qisas al Anbiya among them. The Qisas al Anbiya translation known in the Old Anatolian Turkish period is the translation of Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm as-Saʿlebî an-Nisâbûrî aş-Şâfi’s work entitled Kitâbu Arâisü’lMecâlis fî Qisas al Anbiya from Arabic. In this study, Ebû İshâk İbrâhîm b. al-Mansûr b. Halefi’l-Müzekkir an-Nisâbûrî’s work entitled Qisas al Anbiya translated from Persian in the Old Anatolian Turkish period will be introduced. In addition, Rabgûzî’s Qisas al Anbiya translated into Khorezmian Turkish and the known and newly identified studies regarding Muhammed b. Abdillâh al-Kisâʿî’s Kitâbu Bed’i’d-dünyâ and Qisas al Anbiya translation in the first half of the 16th century will be addressed. In addition, the title, subject, history, organization of the translated version of “qisas al anbiya” and the “qisas al anbiya” formed in Turkish literature will also be discussed.

Anahtar Kelimeler

Qisas al Anbiya, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm as-Saʿlebî an- Nisâbûrî aş-Şâfiʿî’, Ebû İshâk İbrâhîm b. al-Mansûr b. Halefi’l-Müzekkir an-Nisâbûrî, Rabgûzî, Muhammed b. Abdi’llâh al-Kisâʿî

Türkçe Kısasü’l-Enbiyâ Tercümeleri ve Ebû İshâk İbrâhîm B. El-Mansûr B. Halefi’l-Müzekkir En-Nisâbûrî’nin Kısasü’l-Enbiyâ’sının Türkçe Tercümesi

Öz

Anadolu’da yazılı edebiyatın tam olarak ne zaman başladığı konusunda fikir sahibi değiliz. 13. yüzyılın ortalarına doğru Türk yazı dilinin başlamış olduğu tahmin edilmektedir. 13. yüzyıldan sonra Anadolu’da Arap ve Fars edebiyatları örnek tutularak birçok eser verilmiştir. Eski Anadolu Türkçesi olarak adlandırdığımız bu dönemde manzum ve mensur, tercüme ve telif olmak üzere çeşitli konularda eserler ortaya konmuştur. Eski Anadolu Türkçesi döneminde, Türk dilinin kendine has bir dil yapısı olması, Türk dili ve kültür tarihinde bir dönüm noktası oluşturur. Bu dönemde çeşitli alanlarda Arapçadan ve Farsçadan tercümeler başlamıştır. Tercümeler arasında, kısasü’l-enbiyâ tercümeleri de bulunmaktadır. Eski Anadolu Türkçesi döneminde bilinen kısasü’l-enbiyâ tercümesi, Arapçadan tercüme edilen Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm es-Saʿlebî en-Nisâbûrî eş-Şâfiʿî’nin Kitâbu Arâisü’l-Mecâlis fî Kısasi’l-Enbiyâ adlı eserinin tercümesidir. Çalışmada, Eski Anadolu Türkçesi döneminde Farsçadan tercüme edilen Ebû İshâk İbrâhîm b. el-Mansûr b. Halefi’l-Müzekkir en-Nisâbûrî’nin Kısasü’l-Enbiyâ eseri tanıtılacaktır. Aynı zamanda Harezm Türkçesi ile tercüme edilmiş Rabgûzî’nin Kısasü’l-Enbiyâ’sı ve 16. yüzyılın ilk yarısında Muhammed b. Abdi’llâh el-Kisâʿî’nin Kitâbu Bed’i’d-dünyâ ve Kısasü’l-Enbiyâ tercümesi hakkında bilinen ve yeni tespit edilen çalışmalar üzerinde durulacaktır. Bununla birlikte, kısaca, kısasü’l-enbiyâ tercümelerinin, konusu, tarihçesi, düzenlenişi, Türk edebiyatında meydana getirilmiş müellifi bilinen veya müellifi bilinmeyen kısasü’l-enbiyâlar ve yapılan çalışmalar üzerinde de durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kasasü’l-enbiyâ, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm es- Saʿlebî en-Nisâbûrî eş-Şâfiʿî’, Ebû İshâk İbrâhîm b. el-Mansûr b. Halefi’l-Müzekkir en- Nisâbûrî, Rabgûzî, Rabgûzî, Muhammed b. Abdi’llâh el-Kisâʿî

Kaynakça

• Akdemir, Ü. (2006). Kısas-ı Enbiyâ: v. 1a-80b. (Yüksek Lisans Tezi). Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş.
• Ata, A. (1997). Kısasü’l-Enbiyâ. 2 cilt, Ankara: TDK Yayınları.
• Aydar, H. (1996). Kur’an-ı Kerim’in Tercümesi Mes’elesi. İstanbul: Kur'an Okulu Yayıncılık.
• Aytekin, M. (2018). Rabgûzî’nin Kısasü’l-Enbiyâ’sı (Leningrad nüshası v.146-279): İnceleme-metin sözlük. (Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Bayraktar, N. (1993). Kısas-ı Enbiyâ: v. 202-260. (Yüksek Lisans Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Bayraktar, N. (2007). Sa’lebî’nin Kasasü’l-Enbiyâ adlı eserinin Ebü’l-Fazl Mûsâ bin Hâcî Hüseyn İznîkî’ye ait tercümesi üzerine. Türk Dilleri Araştırmaları: Festschrift in Honor of Andras J. E. Bodrogligeti, 17, 83-97.
• Bayraktar, N. (2008). Ebü’l-Fazl Musa bin Hacı Hüseyn İznikî Kasasü’l-Enbiyâ tercümesi: Metin-dizin. Ankara: Ebabil Yayınları.
• Boeschoten H. E. ve Damme, V. (1985, December). The Different copyst in the London Ms. Of the Qısas-ı Rabhguzi. Utrecht Papers on Central Asia.
• Boeschoten, H. E. (1990). Vokalquantiat in Rabghuzis Poesie. Central Asiatic Jurnal, 34(3-4), 187-213.
• Boeschoten, H. E. (1991). The Leningrad Manuscripts of Rabghuzi’s Qisas. Türk Dilleri Araştırmaları Dergisi, I, 47-49.
• Boeschoten, H. E. (1992). Iskandar-Dhulgarnian in den Qısas-i Rabguzi. De Turcicis Aliisque Rebus, Utrecht Turcological Series, 3, 39-57.
• Boeschoten, H. E. ve Damme, V. (1989, June). The Poetry in Rabhguzi’s Qisas. 3rd European Seminar Central Asian Studies, Paris.
• Budu, M. (2014). Kastamonu İl Halk Kütüphanesinde bulunan Türkçe Kasasü’l-Enbiyâ’nın dil incelemesi. (Yüksek Lisans Tezi). Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Budu, M. (2018). Kasasü’l-Enbiyâlarda Ayetlerin Tercüme Teknikleri I. Yeni Türkiye Dergisi: Hasan Celal Güzel Özel Sayısı, 3, 73-84.
• Budu, M. (2019). Ebû İshâk İbrâhîm b. el-Mansûr b. Halefi’l-Müzekkir en-Nisâbûrî’nin Kısasü’l-Enbiyâ tercümesi: Fiiller-metin-sözlük. (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Bursalı, M. N. (2019). Peygamberler Tarihi. 10 cilt, İstanbul: Bahar Yayınları.
• Canan, S. (2016). Kısasü’l-Enbiyâ (Rabgûzî) üzerine bir dil incelemesi. (Yüksek Lisans Tezi). Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Cemiloğlu, İ. (2000). 14. yüzyıla ait bir Kısas-ı Enbiyâ nüshası üzerinde sentaks incelemesi (2. bs). Ankara: TDK Yayınları.
• Cin, A. (2010). Rabgûzî’nin Kısasü’l-Enbiyâ’sının Tahran nüshası. Turkish Studies, 5/1, 237-245.
• Çam, S. Ç. (2018). Rabgûzî’nin Kısasü’l-Enbiyâ’sı (Leningrad Nüshası v.279-398) İnceleme-Metin Sözlük. (Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Eckmann, J. (1975). Doğu Türkçesine bir Kur’an Tercümesi. (Ural E. Çev.), Türk Dili ve Edebiyat Dergisı, XXI (1975), s. 15-24.
• Eckmann, J. (1979). Harezm Türkçesi. (Akalın, M. Çev.), Tarihî Türk Şiveleri kitabı içinde (s. 183-223). Ankara: Sevinç Matbaası Yayınları.
• Eldemir, M. (2011). Muhammed bin Yûsuf: Kısasü’l-Enbiyâ I: İnceleme-metin-dizin. (Yüksek Lisans Tezi). Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çanakkale.
• Eliade, M. (2016). Mitlerin Özellikleri (S. Rifat Çev.). Alfa Yayınları.
• Eraslan, K. (1956). Kitabu Bed’i’d-dünyâ ve Kısasi’l-Enbiyâ’nın imlâ ve dil hususiyetler. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Eraslan, K. (1970). Kısâî’nin Kitabu Bed’i’d-dünyâ ve Kısasi’l-Enbiyâ. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 18, 125-132.
• Erdağı, B. (1993). Kısas-ı Enbiyâ: v. 54-109. (Yüksek Lisans Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Germarudi, S. A. M. (2014). Peygamberler Tarihi. İstanbul: Asr Yayınları.
• Gül, B. (1993). Kısas-ı Enbiyâ: v. 400-450. (Yüksek Lisans Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Gürtunca M. F. (2012). Peygamberler Tarihi. İstanbul: Sağlam Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (1961). Sa’lebî’nin Kısasü’l-Enbiyâ’sının tercümesi üzerinde bir gramer denemesi: 1a-50a varakları üzerinde. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 11, s. 47-66.
• Hacıeminoğlu, N. (1962). Sa’lebî’nin Kısasü’l-Enbiyâ’sının tercümesi üzerinde bir gramer denemesi II. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 12, 185-204.
• Hacıeminoğlu, N. (1964). Sa’lebî’nin Kısasü’l-Enbiyâ’sının tercümesi üzerinde bir gramer denemesi: fiil, kip, zaman ve çekim. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 13, 99-122.
• Hacıyeva, N. (1994). Nasıreddin Rabgûzî’nin Kısasü’l-Enbiyâ adlı eseri ve onun Azerbaycan Türkçesi ile münasebeti. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 1, 67-77.
• Hacıyeva, N. (1994). Nasıreddin Rabgûzî’nin Kısasü’l-Enbiyâ adlı eserinde semantik arkaizmler. Türk Dili ve Edebiyat Dergisi, 542 (I), 186-190.
• Hacıyeva, N. (1994). Rabgûzî’nin Kısasü’l-Enbiyâ eserinin Bakü yazması. Türk Dili ve Edebiyat Dergisi, 514, 291-296.
• Hacıyeva, N. (1997). Nasıreddin Rabgûzî’nin Kısasü’l-Enbiyâ isimli eseri ve Orta Asya Tefsirinin dili üzerine. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 4, 47-56.
• İbn Kesir, (2011) Peygamberler Tarihi (Saygın H. A. Çev.). İstanbul: Karınca ve Polen Yayınları.
• İnan, A. (1961). “Kur’an’nın Eski Türkçe ve Oğuz-Osmanlıca çevirileri üzerine notlar”, TDAY Belleten, 183, 79-94.
• Jarring, G. V. (1980). Literary Texts from Kashgar with Notes and Glossary. Lund: CWK Gleerup.
• Kalay, Ö. (1992). Kısas-ı Enbiyâ: v. 1-51. (Yüksek Lisans Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Kaya, A. B. (2018). Rabgûzî’nin Kısasü’l-Enbiyâ’sı (Leningrad Nüshası v.398-527): İnceleme-Metin Sözlük. (Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Kayıkçı, Y. (2015). Dersler ve İbretler ile Kur’an Kıssaları ve Peygamberler Tarihi. 2 cilt, İstanbul: Vekitap Yayınları.
• Koç, A. T. (2015). Kısasü’l-Enbiyâ’da Sebepsellik Şekilleri. (Yüksek Lisans Tezi). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• Kösece, K. (2006). Kısas-ı Enbiyâ: v. 157a-236b. (Yüksek Lisans Tezi). Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş.
• Menek, S. (2011). Muhammed bin Yûsuf: Kısasü’l-Enbiyâ I: İnceleme-metin-dizin. (Yüksek Lisans Tezi). Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çanakkale.
• Mutlu, M. Z. (2018). Peygamberler Tarihi. İstanbul: Çığır Yayınları.
• Oyarkılıçgil, A. (1994). Kısas-ı Enbiyâ: v. 154-201. (Yüksek Lisans Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Ökten, M. (2000). Sa’lebi’nin Kısasü’l-Enbiyâ’sının XIV. yüzyılda Türkçe tercümesi: Metin-sözlük. (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Özdede, S. T. (2006). Kısas-ı Enbiyâ: v. 292-340. (Yüksek Lisans Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Özdemir, Ş. (2018). Rabguzi’nin Kısasü’-l-Enbiyâ adlı eserinde insan yapımı nesne adları. (Yüksek Lisans Tezi). Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Özer, A. K. (2018). Kısasü’l-Enbiyâ’da deyimler. (Yüksek Lisans Tezi). Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Özer, H. (2006). Kısas-ı Enbiyâ: v. 157a-236b. (Yüksek Lisans Tezi). Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş.
• Özer, S. (2010). Kısas-ı Enbiyâ: v. 110-165. (Yüksek Lisans Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Öztürk, M. (2013). Kıssaların Dili (4. bs). Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Sıbıç, B. (2015). Kısasü’l-Enbiyâ tercümesi. (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Sırma, İ. S. Peygamberler Tarihi. İstanbul: Beyan Yayınları.
• Şahin, M. S. (2002). Kısas-ı Enbiyâ. DİA, 25, 495. Talu, F. N. (2003). Kısasü’l-Enbiyâ’da ikilemeler. (Yüksek Lisans Tezi). Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin.
• Topaloğlu, A. (1983). Kur’an-ı Kerîm’in ilk Türkçe tercümeleri ve Cevâhirü’l-asdâf. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 27, 58-66.
• Topaloğlu, A. (Hazırlayan) (1976). Muhammed b. Hamza, XV. yüzyıl başlarında yapılmış “satır-arası” Kur’an tercümesi. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Toprak A. M. (2020). Peygamberler Kervanı: Peygamberler Tarihi. İstanbul: Buruc Yayınları.
• Tümer, G. (1978). Bir Türkçe Kasas-ı Enbiyâ. AÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22, 397-404.
• Tümer, G. (1996). Hristiyanlıkta ve İslam’da Hz. Meryem (4. bs). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Üzüm, M. (2017). Eski Anadolu Türkçesinde Epistemik kiplik: Kısas-ı Enbiyâ örneği. (Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Yılmaz, E., Nurettin, D. ve Küçük, M. (2013). Kısas-ı Enbiyâ. Ankara: TDK Yayınları.
• Yiğit, İ. (2014). Peygamberler Tarihi. İstanbul: Kayıhan Yayınları.
• Катановь, Н. О. (1894). Мусульманскıя Легенды: Тексты и Переводы, Записокь Импер. Академıи Наук No: 3, Санктретербургь.
• Малов, С. Е. (1930). Мусульманские сказания о пророках по Рабгузи. ЗКВ, 5, 507-525.
• Мелоранский, П. М. (1897). Сказанiе о Пророке Салихе. (Изь Кысасу-ль-Энбiя Рубгузи). Сборникь Статей Учениковь Профессора Барона Виктора Романовича Розена ко дню Двадцатипятилетıя его Первой Лекцıи 13-го Ноября 1872-1897, Санктретербур