A Conjunction in the Arabic–Persian–Turkish Triangle: On the Semantic and Syntactic Characteristics of the Conjunction Belki ~ Belkim in Old Anatolian and Ottoman Turkish

Yıl 2024, Cilt: 64 Sayı: 2, 463 - 484, 28.08.2024

Öznur Durgun

https://doi.org/10.26650/TUDED2024-1449185

Öz

In this study, the conjunction belki ~ belkim, whose main semantic function in Old Anatolian and Ottoman Turkish texts is idrāb, i.e., that cancels the preceding statement or leaves it as it is and indicates the transition to a more important statement, will be analyzed semantically and syntactically. Given the long centuries of Turkish–Persian relations, the course of this conjunction in the Arabic–Persian–Turkish triangle is very interesting, illustrating both the structural influence of Persian on Turkish and its function as a mediating language in incorporating even some Arabic elements into Turkish. Indeed, the coexistence in Arabic preposition bel, which is the starting point of this borrowing, and adverbs such as belki, berki, and belkit borrowed from Ottoman Turkish in some Arabic dialects, shows the point reached in the centuries-old journey of a grammatical unit. First, this study discusses the semantic and syntactic functions of bel in Arabic and bel/belkė in Persian as a mediating language. The study then highlights the use of this conjunction, borrowed from Persian into Turkish and appearing in the forms belki and belkim, in Old Anatolian and Ottoman Turkish prose composed and translated in different centuries. Finally, the study shows how the conjunction belki ~ belkim, which has meanings such as “on the contrary, rather; even, even moreover, even though, etc.’, unlike the adversative conjunctions such as ama, fakat, and lakin, is subjected to anachronistic interpretations in Old Anatolian and Ottoman Turkish texts by confusing with the adverb belki, which expresses possibility and doubt in Turkish.

Anahtar Kelimeler

Turkish–Persian relations, Turkish–Arabic relations, belki ~ belkim conjunction, borrowing, semantics

Arapça-Farsça-Türkçe Üçgeninde Bir Bağlaç: Eski Anadolu ve Osmanlı Türkçesi Devrelerinde Belki ~ Belkim Bağlacının Semantik ve Sentaktik Hususiyetlerine Dair

Öz

Bu çalışmada, Eski Anadolu ve Osmanlı Türkçesi metinlerinde temel semantik fonksiyonu ıdrâb olan yani kendinden önceki hükmü iptal ederek yahut olduğu gibi bırakarak daha mühim bir hükme intikal bildiren belki ~ belkim bağlacı, semantik ve sentaktik bir incelemeye tabi tutulmaktadır. Türkçe-Farsça münasebetlerinin çok uzun yüzyıllara dayanmasının bir neticesi olarak Farsçanın, gerek yapısal açıdan Türkçeye tesirine gerek Arapça unsurların bile Türkçeye alıntılanmasında aracı bir dil vazifesinde oluşuna numûne-i imtisâl teşkil eden bu bağlacın Arapça-Farsça-Türkçe üçgenindeki seyri hayli ilginçtir. Nitekim, bu alıntılama hadisesinin çıkış noktası olan Arapça bel edatı ile Osmanlı Türkçesinden alıntılanan belki, berki, belkit vb. zarfların Arapçanın bazı diyalektlerinde bir arada bulunması, bir gramer biriminin asırlar süren yolculuğunda geldiği noktayı göstermektedir. Çalışmamızda öncelikle, menşe dil Arapçadaki bel ile aracı dil Farsçadaki bel/belkė unsurlarının semantik ve sentaktik görevlerine değinilecek, akabinde Farsçadan Türkçeye alıntılanıp belki ve belkim şekillerinde görülen bağlacın, Eski Anadolu ve Osmanlı Türkçesinin muhtelif yüzyıllarda telif/tercüme edilmiş mensur metinlerindeki kullanımı üzerinde durulacaktır. Bu çalışmayla ama, fakat, lakin vb. zıtlık bağlaçlarından farklı olarak ‘bilakis, aksine; hatta, üstelik, oysa ki vb.’ semantik fikirleri barındıran belki ~ belkim bağlacının, Türkiye Türkçesindeki ihtimal ve şüphe bildiren belki zarfıyla karıştırılarak Eski Anadolu ve Osmanlı Türkçesi metin neşirlerinde nasıl anakronik yorumlamalara maruz kaldığı da gösterilecektir.

Anahtar Kelimeler

Türkçe-Farsça ilişkisi, Türkçe-Arapça ilişkisi, belki ~ belkim bağlacı, alıntılama, anlam bilimi

Destekleyen Kurum

Bu çalışma 2023-2024 döneminde, TÜBİTAK 2219 Yurt Dışı Doktora Sonrası Araştırma Burs Programı tarafından desteklenmiştir.

Teşekkür

“2219-Doktora Sonrası Yurt Dışı Araştırma Bursu” kapsamında bu çalışmanın yapılmasını mümkün kılan TÜBİTAK’a teşekkür ederim.

Kaynakça

• EÇS. = Evliyâ Çelebi (2013). Seyâhatnâme-indeksli tıpkıbasım 4. cilt (Seyit Ali Kahraman, haz.). Ankara: Türk Tarih Kurumu. google scholar
• G.Ter. = Özkan, M. (1993). Mahmûd b. kâdî-i manyâs gülistan tercümesi giriş-inceleme-metin- sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu. google scholar
• K. An. = Toker, M. (2011). Anonim satır altı Kur’an tercümesi (inceleme-melin-lıpkıbasım örnekleri) (2. bs). Konya: Selçuk Üniversitesi Basımevi. google scholar
• K.CA. = Ahundova, S. (2012). Eski Anadolu Türkçesi alanında yapılmış olan Kur’an tercümesi cevahirü’l-asdâfüzerine dil incelemesi (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• K.Dim. = Toska, Z. (1989). Türk edebiyatında kelile ve dimne çevirileri ve KulMesûd çevirisi, c. II (edisyon-kritik) (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• K.Fr. = Şemseddin Sami. (2017). Resimli kâmûs-ı Fransevî, Cilt I: A-G. (Şerif Eskin, haz.). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi. google scholar
• K.Man. = Karabacak, E. (1992). Manisa il halk kütüphanesindeki satır-arası Kur’an tercümesi (giriş-metin) I (Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• K.Ter. = Güneş, A. (2001). Kabüsname’nin bilinen ilk Türkçe çevirisi (giriş-metin-dizin) (Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• K.Vat. = Cesaret, A. (2022). Eski Anadolu Türkçesiyle yazılmış bir satır arası Kur ’an tercümesi, Vatikan kütüphanesi Vat. Ar. 200 (inceleme-metin-dizin). (Yüksek Lisans Tezi). Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bölümler Enstitüsü, Aydın. google scholar
• M.İG. = Muhyî-i Gülşeni. (2014). Menâkıb-ı İbrâhim-i Gülşenî. (Mustafa Koç ve Eyyüp Tanrıverdi, haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu. google scholar
• M.Sey. = Nosilov, K. D. (2015). Merv seyahatnâmesi (Ahmed Nermî, terc. ve Mehmet Mahfuz Söylemez, haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu. google scholar
• M.Tab. = Mehmed Kâmil. (2015). Melceü ’t-tabbâhîn. (Günay Kut ve Turgut Kut, haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu. google scholar
• M. Tıb. = Sıbıç, B. (2022). 18. yüzyıla ait bir tıp metni: Fazlızâde Mehmed Çelebi’nin müfredât-ı tıbbiyyesi (giriş-metin-dizin-tıpkıbasım) (Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü: İstanbul. google scholar
• N.Müs. = Naşîhatü’l-müslimin9 google scholar
• R.İs. = Risâletü ’l-İsâmı10 google scholar
• S. Pad. = Bektaş, E. (2023). Seyfü zü ’--yezen-ncmıpadişahın hikâyesi tercümesi ve eserde geçen ikilemeler üzerine gramatikal tahliller (YüksekLisans Tezi). İstanbul Medeniyet Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• T.Ev. = Hazai, G. (2017). Ferîdüddn attâr’ın tezkeretü’l-evliyâ’sının Eski Anadolu Türkçesi tercümesi. İnceleme- Metin-Tıpkıbasım. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi. google scholar
• T. Ung. = Hazai, G. (2017). TercümanMahmûd’un târîh-i Ungurus adlı kroniği, inceleme-metin-tıpkıbasım. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi. google scholar
• Abik, Ayşehan Deniz (2014). Anadolu Türkçesi Metinlerinde ‘bolay ki’ Sözü Üzerine. In Discussions on Turkology Questions and Developments of Modern Turkology Studies/Turkoloji Tartışmaları Başarı ve Zaaflarıyla Çağdaş Türkoloji. Emiroğlu, Ö.; Godzınska, M.; Majkowskı, F. (eds.). Warsaw, pp. 664-679. google scholar
• Ahmed Cevdet (Paşa). (1323). Belâğat-i ‘Omıcmiye. (5. bs.). İstanbul. google scholar
• Akdağ, H. (1984). Arap dilinde edatlar (2. bs). Konya: Tekin Kitabevi. google scholar
• Altun, H. O. (2021). Tevârîh-i mülûk-i acem’in Çağatayca metni ve Osmanlıca tercümesinde alta sıralama. Belleten, 71, 53-85. google scholar
• Amin-Madani, S. & Lutz, D. (1972). Persische grammatik. Heidelberg: Julius Groos Verlag. google scholar
• Aytaç, B. (1994). Arap lehçelerindeki Türkçe kelimeler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. google scholar
• Badawi, el S. & Carter, M. & Gull, A. (2015). Modern written Arabic a comprehensive grammar (2. bs). London: Routledge. google scholar
• Badawi, el-S. & Hinds, M. (1986). A dictionary of Egyptian Arabic-Arabic-English. Beirut: Libraire du Liban. google scholar
• Barker, W. B. (1854). A practical grammar of the Turkish language with dialogues and vocabulary. London: Bernard Quaritch, Oriental and Philological Bookseller. google scholar
• Bergamalı Kadri (1946). Müyessiret-ül-ulûm. (Besim Atalay, haz.). İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi. google scholar
• Bianchi, T. X. & Kieffer, J. D. (1850). Dictionnaire Turc-Français, C.1. Paris: A L’imprimerie Royale. google scholar
• Boeschoten, H. (2022). A Dictionary of Early Middle Turkic. Leiden-Boston: Brill. google scholar
• Brockelmann, C. (1954). Osttürkische grammatik derIslamischen literatursprachenMittelasiens. Leiden: Brill. google scholar
• Dehkhoda, A. A. (1972). Loghat-nama (Dictioımaire Encyclopedique). Mo'în, M. & Shahidy, Dj. (ed.). Tahran: Üniversite de Teheran. google scholar
• Demirbaş, S. (2022). Kur’ân-ı Kerîm’de ‘bel’ edatının içerdiği manalar ve Türkçeye çeviri problemi. Eskiyeni, 47, 765-788. google scholar
• Deny, J. (1971). Grammaire de la langue Turque (Dialecte Osmanlı). Niederwalluf bei Wiesbaden: Dr. Martin Sandig oHG. google scholar
• Durgun, Ö. (2022). Evliyâ Çelebi seyâhatnâmesi örneğinde 17. yüzyıl Osmanlı Türkçesinde Farsçadan alıntılanan bağımlılaştırıcı bağlaçlar. Çanakkale: Paradigma Akademi. google scholar
• Durmuş, İ. (2001). İstidrâk. TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 23, İstanbul: TDV Yayınları. google scholar
• Eckmann, J. (1966). Chagatay manual. Bloomington: Indiana University. google scholar
• Eckmann, J. (1988). Çağatayca el kitabı. (Günay Karaağaç, terc.). İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi. Eliaçık, M. (2017). Belâgat kitaplarında rücû' sanatının tarif ve tasnifi. Tarih Okulu Dergisi, 32, 559-569. Emre, A. C. (1945). Türk dilbilgisi. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası. google scholar
• Erdal, M. (2004). A grammar of Old Turkic. Leiden: Brill. google scholar
• Erguvanlı, E. (1981). A case of syntactic change: ki constructions in Turkish. Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, Beşeri Bilimler, 8, 113-139. google scholar
• Fischer, W. (1972). Grammatik des klassischen Arabisch. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. google scholar
• Hacibekiroğlu, A. (2015). Arap dilinde edatların metinde kurduğu anlamsal ilişkiler. (Doktora Tezi). Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Hava, S. G. (1986). Al-Faraid, Arabic-English dictionary, c. 3, Beyrut: Dâr al-haşrik. google scholar
• Hazai, G. & Tietze, A. (2017). Ferec badeş-şidde, inceleme-metin, c.1. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi. google scholar
• Jensen, H. (1931). Neupersische grammatik. Heidelberg. google scholar
• Johanson, L. (1998). Code-copying in Irano-Turkic. Language Sciences, 20 (3), s. 325-337. google scholar
• Johanson, L. (2021). Turkic. Cambridge: Cambridge University Press. google scholar
• Karaağaç, G. (2008). Türkçe verintiler sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu. google scholar
• Lazard, G. (1957). Grammaire du Persan contemporain. Paris: Klincksieck. google scholar
• Leitner, B. (2020). Khuzestan Arabic. In Christopher Lucas & Stefano Manfredi (Eds.), Arabic and contact-induced change (pp. 115-134). Berlin: Language Science Press. google scholar
• Mahootian, S. (1997). Persian. Routledge London and Newyork. google scholar
• Meninski, F. M. (1680). Thesaurus linguarum orientalium Turcicae, Arabicae, Persicae, lexicon Turcico-Arabico-Persicum. Vienna Austriae. google scholar
• Mütercim Âsım Efendi (2014). el-okyânûsu’l-basît fî tercemeti’l-kâmûsi’l-muhît - kâmûsu’l-muhît Tercümesi, C. 5. (Mustafa Koç ve Eyyüp Tanrıverdi, haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu. google scholar
• Phillot, D. C. (1919). Higher Persian grammar. Calcutta: Baptist Mission Press. google scholar
• Putten, M. van. (2020). Classical and modern standard Arabic. In Christopher Lucas & Stefano Manfredi (ed.), Arabic and contact-induced change (pp. 57-82). Berlin: Language Science Press. google scholar
• Redhouse, J. W. (1890). A Turkish and English lexicon. Constantinople. google scholar
• Rocchi, L. (2007). Richerche sulla lingua osmanli del XVI secolo: Il corpus lessicale turco del manoscritto fiorentino di Filippo Argenti (1533). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. google scholar
• Ryding, K. C. (2013). A Reference grammar of modern standard Arabic. (8. bs). Cambridge: Cambridge University Press. google scholar
• Saraç, M. A. Y. (2019). Klasik edebiyat bilgisi, belâgat ve biçim-ölçü-kafiye. Ankara: Türk Dil Kurumu. google scholar
• Steingass, F. (1998). A Comprehensive Persian-English dictionary. Beirut: Librairie du Liban Publishers. google scholar
• Şahinoğlu, N. (1997). Farsça grameri - sarf ve nahiv. İstanbul: Kitabevi Yayınları. google scholar
• Şemseddın Samı. (1317). Kâmüs-ı Türkî. (Neşr. Ahmed Cevdet). Dersa'âdet. google scholar
• Şenlik, A. Ş. (2011). Eski Anadolu ve Osmanlı Türkçesinde cümle bağlaçlarının tasnifine dair bazı öneriler. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 45(45), 251-268. google scholar
• Şenlik, A. Ş. (2014). Osmanlı Türkçesinin öncü bağlaçları hakkında. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 4, 157-179. google scholar
• Tietze, A. (2016). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati, C.1. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi. google scholar
• The Calcutta christian observer. (1839). (Ed. Christian Ministers of Various Denominations). C. 8. google scholar
• Tulum, M. (2011). 17. yüzyıl Türkçesi ve söz varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu. google scholar
• Turan, F. (2000). Adverbs and adverbial constructions in Old Anatolian Turkish. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. google scholar
• Türk Dil Kurumu. (1945). Türkçe sözlük. İstanbul: Cumhuriyet Basımevi. google scholar
• Türk Dil Kurumu (1955). Türkçe sözlük. Ankara: Yeni Matbaa. google scholar
• Türk Dil Kurumu. Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü 1-12. Ankara. google scholar
• Vankulu Mehmed. (2014). Vankulu lügati, c. 2. (Mustafa Koç ve Eyyüp Tanrıverdi, haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu. google scholar
• Viguier, M. (1790). Elemens de la langue Turque. Constantinople: de L’imprimerie du Palais de France. google scholar
• Yavuz, S. (2011). Türkiye Türkçesi ağızlarında bağlaçlar. Diyalektolog Ağız Araştırmaları Dergisi, 3. 59-107. google scholar
• Wright, W. (1971). A grammar of the Arabic language I. Cambridge: Cambridge University Press. google scholar
• Ziadeh, Farhat J. & Winder, R. Boyly. (1957). An introduction to modern Arabic. Princeton New Jersey: Princeton University Press. google scholar
• Güncel Türkçe Sözlük (2023, 3 Kasım). Erişim adresi: https://sozluk.gov.tr/ google scholar
• Kur’an-ı Kerim (2023, 17 Ekim). Erişim adresi: https://kuran.diyanet.gov.tr/ google scholar