Kırım Türkü Bir Aydın: Muharrem Feyzi Togay ve Cumhuriyet Gazetesi’ndeki Doğu Türkistan Konulu Yazıları Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2025, Cilt: 16 Sayı: 2, 564 - 573, 26.11.2025

Recep Kanalga

https://doi.org/10.54558/jiss.1700936

Öz

Amaç: Bu çalışmada, az tanınan bir isim olan hukukçu ve gazeteci Muharrem Feyzi Togay’ın hayatının ortaya konulması ve erken cumhuriyet döneminde Cumhuriyet Gazetesi’nde Doğu Türkistan hakkında kaleme aldığı yazıların değerlendirilmesi amaçlamıştır.
Yöntem: Nitel araştırma yöntemi çerçevesinde kaynak taraması yapılmıştır. Temin edilen kaynaklar üzerinde doküman analizi yapılarak değerlendirmede bulunulmuştur.
Bulgular: Yapılan araştırmalar neticesinde Muharrem Feyzi Togay’ın hayatının çeşitli safhalarına dair bilgilere ulaşılmıştır. Gazetecilik mesleği dışında yaptığı sivil toplum çalışmaları hakkındaki bilgiler bir araya getirilmiştir. Ayrıca uzun yıllar dış politika yazarlığı yapan Togay’ın Doğu Türkistan hakkında kaleme aldığı yazıları tespit edilmiştir. Yazıları ile Doğu Türkistan’ın Türkiye’deki bilinirliğine katkı sağladığı görülmüştür.
Sonuç: Toparlanan kaynaklardan, Muharrem Feyzi Togay’ın Türkiye’deki Türkçü/milliyetçi cenah içinde faal bir aydın olduğu tespit edilmiştir. İncelenen dönemde Doğu Türkistan hakkında yazı yazan az sayıdaki kişilerden biri olması bakımından Türkiye’de Doğu Türkistan’ın tanınmasına büyük katkı sağladığı ortaya çıkarılmıştır.
Özgünlük: Muharrem Feyzi Togay hakkında daha önce yapılan çok sınırlı çalışmalarda eksik kalan yönlerin ortaya konulması çalışmayı özgün kılmaktadır. Bunun yanı sıra 1930’lu yıllardaki Doğu Türkistan konulu yazılarının değerlendirilmesi ile Doğu Türkistan hakkındaki literatüre katkı sunulması, çalışmanın özgünlüğünü göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Muharrem Feyzi Togay , Doğu Türkistan , Cumhuriyet Gazetesi , basın

A Crimean Turk Intellectual: Muharrem Feyzi Togay and a Study of His Writings on East Turkestan in Cumhuriyet Newspaper

Öz

Aim: The aim of this study is to reveal the life of Muharrem Feyzi Togay, a little-known lawyer and journalist, and to evaluate his articles he wrote about East Turkistan in Cumhuriyet Newspaper during the early Republican period.
Method: Within the framework of the qualitative research method, a comprehensive literature review was conducted. The collected sources were analyzed using document analysis techniques.
Results: As a result of the researches, information on various stages of Muharrem Feyzi Togay's life was reached. Information on his civil society activities beyond the journalism was gathered. In addition, articles written by Togay, who has been a foreign policy writer for many years, on East Turkistan were identified. It was seen that his articles contributed to the recognition of East Turkistan in Turkey with his writings.
Conclusion: Based on the gathered sources, it has been determined that Muharrem Feyzi Togay was an active intellectual within the Turkist/nationalist circles in Turkey. It was revealed that he made a significant contribution to the recognition of East Turkistan in Turkey in terms of being one of the few writers who wrote about East Turkistan in the period examined.
Originality: The presentation of the missing aspects of the very limited studies on Muharrem Feyzi Togay makes the study original. Additionally, the evaluation of his articles on East Turkistan from the 1930s contributes to the academic literature on the subject, further emphasizing the study’s originality.

Anahtar Kelimeler

Muharrem Feyzi Togay , East Turkistan , Cumhuriyet Newspaper , press

Kaynakça

• Alexander, W. (1932). Eski Türk kıyafetleri ve güzel giyim tarzları. (Muharrem Feyzi, Çev.). Zaman Kitaphanesi. (Orijinal çalışma 1814’te yayınlanmıştır)
• Andican, A. A. (2003). Cedidizm’den bağımsızlığa hariçte Türkistan mücadelesi. Emre Yayınları.
• Arıkan, S. (2006). Kendi kaleminden İsmail Bey Gaspıralı’nın idealleri, işleri, tavsiyeleri ve haberleri I. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Cumhuriyet Gazetesi. Basınımız Acı Bir Kayba Daha Uğradı. (1947, Eylül 11).
• Forbes, A. (1990). Doğu Türkistan’daki harp beyleri. (Enver Can, Çev.). Doğu Türkistan Vakfı.
• Goloğlu, M. (1974). Millî Şef dönemi. Turhan Kitapevi.
• Güven, T. (2010). Siyasi İlimler Mecmuası 1931-1955 inceleme ve dizin. Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Kırımlı, H. (2010). Kırım Tatarlarında millî kimlik ve millî hareketler (1905-1916). TTK Yayınları.
• Kırımlı, H. (2022). Kırım: Rus işgali dönemi. TDV İslâm ansiklopedisi, 25 (s. 457-465).
• Kırımlı, H. (2017, 6 Haziran). Kırım'dan Türkiye'ye Kırım Tatar göçleri. Kırım Derneği. https://www.kirimdernegi.org.tr/temel-bilgiler/kirim-dan-turkiye-ye-kirim-tatar-gocleri
• Koşay, H. Z. (1977). Yusuf Akçura. Belleten, 41(162), 389-401.
• Kurban, R. (2024). Muharrem Feyzi Togay ve Türk Amacı Dergisi, Türk Dünyası Tarih ve Kültür Dergisi, 75(445), 4-9.
• Lee, H. S. (1994). Döngen. TDV İslam ansiklopedisi, 9 (s. 517-518).
• Levent, S. (2009). Muharrem Feyzi Togay’a göre Japonya; Japon arşiv belgelerinde Togay. Asya-Pasifik Çalışmaları Türkiye Yıllığı, (4), 12-31.
• McLean, T. (1933). XVIII inci asırda Türk askeri kıyafetleri. (Muharrem Feyzi, Çev.). Zaman Kitaphanesi. (Orijinal çalışma 1818’de yayınlanmıştır)
• Oglander, C. F. A. (1932). Çanakkale muharebeleri: İngilizlerin Gelibolu seferinin resmî tarihi. (Muharrem Feyzi, Çev.). Kanaat Kütüphanesi. (Orijinal çalışma 1929’da yayınlanmıştır)
• Ortaylı, İ. (2002). Türkiye'de Kırımlı aydınlar. Oktay Aslanapa (Ed.), Sanatı, tarihi, edebiyatı ve musikisiyle Kırım içinde (s. 57-64). Yeni Türkiye Yayınları.
• Özdoğan, G. G. (2019). Turan’dan Bozkurt’a Tek Parti döneminde Türkçülük (1931-1946). (İsmail Kaplan, Çev.). İletişim Yayınları.
• Özlük, N. (2011). Her Ay Dergisinin Türk sanat ve düşünce hayatına katkısı ve sistematik indeksi. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4(7), 176-186.
• Sançar, N. (2023). 1944 Irkçılık-Turancılık dâvası mahkeme günlükleri. (Serkan Akgöz, Haz.). Bozkurt Yayınları.
• Togay, M. F. (1933, Kânunusani 27). Türkistan ve cihan siyaseti. Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• Togay, M. F. (1933, Temmuz 26). Şarkî Türkistan’daki istiklal hareketi. Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• Togay, M. F. (1933, Eylül 8). Şarkî Türkistan’daki vaziyet. Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• Togay, M. F. (1933, Kânunuevvel 21). Yeni bir Türk cumhuriyeti doğdu. Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• Togay, M. F. (1933, Kânunuevvel 22). Moğollar istiklâl istiyor. Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• Togay, M. F. (1934, Ağustos 20). Şarkî Türkistan. Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• Togay, M. F. (1935, Nisan 26). Moğolistan ve Türkistan. Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• Togay, M. F. (1937, Ağustos 26). Şarkî Türkistan. Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• Togay, M. F. (1937, Eylül 1). Çin ve Türkistan. Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• Togay, M. F. (1937, İkinci Teşrin 27). Şarkî Türkistan ve Nankin. Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• Togay, M. F. (1937, Birinci Kânun 11). Nankin ve Şarkî Türkistan. Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• Togay, M. F. (1938, İkinci Kânun 10). Şarkî Türkistan ve devletler. Cumhuriyet Gazetesi, 2.
• Togay, M. F. (1938). Turani kavimler ve siyasî tarihinin esas hatları. Türkistan Türk Gençler Birliği.
• Togay, M. F. (1939). Türkistan’ın dünya politikasındaki mevkii. Türkistan Türk Gençler Birliği.
• Togay, M. F. (1941). Türk kültürünün tarihî seyri. Türk Kültür Birliği.
• Togay, M. F. (1944). Yusuf Akçura’nın hayatı, Hüsnütabiat Basımevi.
• Tuncer, T. (2020). Doğu Türkistan’da güçler savaşı: 1931 Kumul ayaklanması. Türkiyat Mecmuası, 30(1), 269-285.
• Turan Cemiyetinin Yıllık Toplantısı. (1936, İkinciteşrin 2). Cumhuriyet Gazetesi, 6.
• Turan Neşri Maarif Cemiyetinin Beşinci Yıldönümü. (1937, Birinci Kânun 7) Cumhuriyet Gazetesi, 4.
• Turan ve Türk Cemiyetleri. (1327). Türk Yurdu, (6), 184.
• Yeni Sabah Gazetesi (1939). Muharrem Feyzi Togay serbest mebusluk için namzetliğini koydu. (1939, Mart 25). 3.
• Wang-Zin-Shan, C. (1958). Çin’de İslâmiyet. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 2(2-4), 157-188.