Türkiye’de Seçili Şehir ve Bölgelerde Mükellef Psikolojisi: Literatürdeki Araştırmalar Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2024, Sayı: 71, 28 - 41, 27.05.2024

Ali Fuat Uruş

https://doi.org/10.26650/mcd2023-1394881

Öz

Vergilemede mükellef psikolojisinin temelinde mükelleflerin vergiye bakışı ve vergiyi algılayış biçimi yer almaktadır. Mükelleflerin vergiye karşı tutum ve davranışlarını etkileyen en önemli faktörler arasında vergiye uyum ve vergi ahlakı gibi unsurlar bulunmaktadır. Bu çalışmanın konusunu, seçili şehir ve bölgelerde (son üç büyük depremin -1999 Kocaeli depremi ve 2023 Kahramanmaraş depremleri- yaşandığı şehirler ve o deprem bölgeleri) vergi mükelleflerinin tutum ve davranışlarına yönelik gerçekleştirilen akademik araştırmaların incelenmesi oluşturmaktadır. Bu çalışma ile amaçlanan, depremlerin vergilemede mükellef psikolojisi üzerindeki etkisi değil (depremin etki ve sonuçlarından bağımsız olarak) bölgesel farklılılıkların mükellef psikolojisi üzerindeki etkisini görebilmektir. Araştırmalardan elde edilen bulgulara göre tüm seçili şehir ve bölgelerde vergi yükü ağır, vergi oranları yüksek, vergi sistemi adaletsiz, vergi denetim ve cezaları yetersiz, kamu harcamaları verimsiz, kamu hizmetleri etkinsiz bulunmuştur. Bölgesel olarak ise İstanbul ve Kocaeli gibi şehirlerde 6 Şubat depremlerinin görüldüğü şehirlere kıyasla vergiye bakış ve vergiye uyumun daha fazla olduğu ancak vergiye uyum maliyetinin daha düşük olduğu görülmüştür. Sonuçlar, mükelleflerin de sürece dâhil edildiği daha bütünsel ve katılımcı yapısal reformlara ihtiyaç olduğunu ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

vergi psikolojisi, mükellef psikolojisi, vergi tutumu, vergi algısı, vergi uyumu

Taxpayer Psychology in Selected Cities and Regions in Türkiye: A Literature Review

Öz

The basis of taxpayer psychology involves taxpayers’ views and perceptions of taxes and taxation. Among the most important factors and determining variables affecting taxpayers’ attitudes and behaviors toward taxes are such factors as voluntary tax compliance and tax ethics. The subject of this study is the examination of academic research on the attitudes and behaviors of taxpayers in cities and regions selected from the areas hit by the last three major earthquakes in Türkiye (i.e., 1999 Kocaeli earthquake and 2023 Kahramanmaraş earthquakes). The aim of this study is not to reveal the effects of earthquakes on taxpayer psychology regarding taxation (regardless of the effects and consequences of the earthquake), but rather the effects of the regional differences on taxpayer psychology. According to the research findings, several conclusions have been drawn: In all selected cities and regions, the tax burden was found to be heavy, tax rates to be high, the tax system to be unfair, tax audits and penalties to be insufficient, public expenditures to be inefficient, and public services to be ineffective. Regionally, tax outlooks and tax compliance were found to be higher in cities such as Istanbul and Kocaeli compared to the cities where the 2023 Kahramanmaraş earthquakes had occurred, but the cost of tax compliance was lower. The results reveal a need for more holistic and participatory structural reforms that include taxpayers in the process.

Anahtar Kelimeler

tax psychology, taxpayer psychology, tax attitude, tax perception, tax compliance

Kaynakça

• Alhoussen, A. (2020). Geçici koruma kapsamındaki Suriyeli sığınmacı girişimcilerin sosyo-ekonomik yapıya etkisi: Şanlıurfa ve Gaziantep örneği. (Yüksek Lisans Tezi). Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa. google scholar
• Atçeken, F. D. (2018). Vergi aflarının mükellefler açısından vergi uyumuna etkisi: Kocaeli örneği. (Yüksek Lisans Tezi). Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya. google scholar
• Çelik, A. (2019). Vergi kaçırma etiği: Kocaeli bölgesindeki vergi mükellefleri üzerine bir araştırma. (Yüksek Lisans Tezi). Gebze Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gebze. google scholar
• Çiçek, H., Karakaş, M. ve Yıldız, A. (2008). Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde vergi yükümlülerinin vergiyi algılama ve tutum analizi: Bir alan araştırması. Ankara: Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı Yayın No:2008/381. google scholar
• Demir, İ. C. (2008). Vergi ahlâkı ve belirleyenleri Ege Bölgesi örneği. (Doktora Tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. google scholar
• Dirican, H. (2020). Adam Smith’in vergileme ilkeleri çerçevesinde vergiye gönüllü uyumun analizi: Kocaeli örneği. (Yüksek Lisans Tezi). Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Bolu. google scholar
• Doğan, G. (2021). Türkiye’de gönüllü vergi uyumunu etkileyen faktörler. (Yüksek Lisans Tezi). Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Aydın. google scholar
• Ekici, G. (2022). Davranışsal iktisat çerçevesinde vergiye karşı tutumlar. (Yüksek Lisans Tezi). Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana. google scholar
• Geyik, O. (2019). Bölgesel farklılıkların vergi uyum maliyetlerine etkisi: İstanbul, Şanlıurfa ve Diyarbakır illeri üzerine karşılaştırmalı bir analiz. (Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Gökçe, M. (2019). Mükelleflerin Türk vergi sistemine yönelik tutum ve davranışları: Hatay ilinde bir çalışma. (Yüksek Lisans Tezi). Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Hatay. google scholar
• Koçyiğit, M. B. (2019). Vergi uyumu/uyumsuzluğu sonucunda oluşan mükellef tipolojilerinin belirlenmesi. (Yüksek Lisans Tezi). Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kütahya. google scholar
• Küçükgöz, N. M. (2019). Suriyeli mültecilerin il ekonomilerine etkisi: Gaziantep, Hatay, Şanlıurfa, Kilis örneği. (Yüksek Lisans Tezi). Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya. google scholar
• Mumyakmaz, A. (2014). Türkiye’de vergi davranışlarını etkileyen sosyal, kültürel ve ekonomik faktörler: Ankara, İstanbul ve Diyarbakır örneği. (Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Mutlu, A. ve Taşcı, K. (2013). Vergi dairelerinin mükellefe davranış biçimlerinin vergilemede gönüllü uyuma etkisi: Malatya örneği. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 12(45), 214-232. google scholar
• Sökmen Gürçam, Ö. (2016). Vergiye gönüllü uyum bağlamında mükellef hakları üzerine ampirik bir çalışma. (Doktora Tezi). Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kütahya. google scholar
• Torgler, B., Demir, İ. C., Macintyre, A., & Schaffner, M. (2008). Causes and consequences of tax morale: An empirical investigation. Economic Analysis & Policy, 38(2), 313-339. google scholar
• User, İ. (1992). Vergilemenin sosyal psikolojik sınırı. (Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Zenginobuz, Ü., Adaman, F., Gökşen, F., Savcı, Ç. ve Tokgöz, E. (2010). Vergi, temsiliyet ve demokrasi ilişkisi üzerine Türkiye’de vatandaşların algıları, İstanbul: Açık Toplum Vakfı Yayını. google scholar