The Semantic Layers of the Term Nushūz in the Qur’an: A Semantic Analysis in the Context of Tafsīr, Lexicography, and Turkish Translations

Yıl 2025, Cilt: 24 Sayı: 4, 1742 - 1760, 30.10.2025

Ahmet Kavut , Tevhit Ayengin

https://doi.org/10.21547/jss.1681117

Öz

This study aims to analyze the multilayered semantic structure of the term nushūz (نُشُوز), as mentioned in the Qur’ān, within the frameworks of classical Arabic lexicons, pre-Islamic poetry, traditional Qur’ānic exegesis, Islamic jurisprudence, and modern Turkish translations. The primary objective of the research is to transcend the reductive interpretive patterns of “disobedience” and “rebellion” commonly ascribed to nushūz in traditional tafsīr literature, and to explore its connotations across physiological, psychological, emotional, and social dimensions. In this context, definitions found in classical dictionaries, metaphorical and poetic usages, as well as early Islamic narrations are systematically mapped and examined in relation to the contextual appearances of nushūz in the Qur’ān and their renderings in contemporary Turkish translations. The significance of the study lies in its effort to reinterpret the etymological and contextual richness of nushūz through a holistic approach that bridges the classical linguistic-exegetical tradition and modern translation practices. Accordingly, nushūz is interpreted as a complex phenomenon that reflects multidimensional relational breakdowns within marriage, emotional detachment, and the erosion of loyalty. The semantic diversity present in early lexicographic sources and the psychological allusions in pre-modern Arabic poetry demonstrate the layered nature of this concept. The contextual correlation between Qur’ānic usage and classical interpretive literature further reveals that nushūz encompasses both metaphorical and literal dimensions. The central research problem is framed around the question of how the occurrences of nushūz and its derivations in al-Baqarah 2:259, al-Nisāʾ 4:34 and 4:128, and al-Mujādalah 58:11 are contextually interpreted, to what extent these meanings align with classical sources, and how they are represented in modern Turkish translations. Finally, the study interrogates—through qualitative content analysis—the feasibility of achieving unified translational equivalence versus the necessity of preserving context-specific semantic layers in each instance of usage.

Anahtar Kelimeler

Tafsir , Semantics , Lexicography , Translation , Nushūz.

Kur’ân’da “Nüşûz” Lafzının Semantik Katmanları: Tefsir, Lügat ve Türkçe Mealler Bağlamında Anlambilimsel Bir İnceleme

Öz

Bu çalışma, Kur’ân-ı Kerîm’de geçen نُشُوز (nüşûz) kavramının köken itibariyle lügat, şiir, klasik tefsir, fıkıh ve Türkçe mealler bağlamında çok katmanlı semantik yapısını analiz etmeyi amaçlamaktadır. Çalışmanın temel hedefi ise nüşûzun geleneksel tefsir literatüründe sınırlandığı “itaatsizlik” ve “başkaldırı” kalıplarının ötesine geçerek, kavramın fizyolojik, psikolojik, duygusal ve toplumsal düzlemlerdeki açılımlarını değerlendirmektir. Bu kapsamda, klasik sözlüklerdeki tanımlar, şiirsel ve mecazî kullanımlar ile erken dönem rivayetlerden hareketle oluşturulan anlam haritası; Kur’ân’daki bağlamsal görünümler ve Türkçe mealler karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır. Çalışmanın önemi, nüşûz kavramının kökeni itibariyle klasik dil ve tefsir geleneği ile çağdaş çeviri pratikleri arasında bütüncül bir yaklaşımla yeniden yorumlama çabasına dayanmaktadır. Bu bağlamda nüşûz, evlilik ilişkisinde yaşanan çok boyutlu çözülmeleri, duygusal kopuşları ve sadakatin zedelenmesini ifade eden, derinlikli bir yapıya sahiptir. Kelimenin klasik lugavî kaynaklardaki anlam çeşitliliği ve erken dönem şiirlerdeki psikolojik göndermeleri, bu çok katmanlı yapının izlerini taşımaktadır. Kur’ân’daki kullanımlarıyla klasik metinlerin arasında kurulan bağlamsal ilişki ise nüşûzun hem metaforik hem de reel düzlemde nasıl anlamlandığını göstermektedir. Bu çerçevede çalışmanın problematiği; el-Bakara 2/259, en-Nisâ 4/34 ve 4/128, el-Mücâdele 58/11 ayetlerinde geçen nüşûz kökenli lafızların bağlamlarına göre ne tür anlamlar taşıdığı, bu anlamların klasik kaynaklarla ne ölçüde örtüştüğü ve çağdaş Türkçe meallerde nasıl yansıtıldığı sorularına odaklanmaktadır. Son olarak, her bağlamda ortak bir anlam birliğiyle çeviri yapılmasının imkânı veya her bir kullanımın özgül anlam katmanlarının korunmasının gerekliliği, nitel içerik analizi yöntemiyle sorgulanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Semantik , Lügat , Meal , Nüşûz

Kaynakça

• Ahmed Muhtâr Ömer. (2008). Muʿcemü’l-Lugati’l-ʿArabiyye el-Muʿâsıra. Kahire: Âlemü’l-Kutub.
• Ased, M. (1999). Kur’an mesajı: Meal-tefsir (C. Koytak & A. Ertürk, Çev.). İstanbul: İşaret Yayınları.
• Aslan, N., & Dokgöz, D. (2021). Kadın cinayetlerinin öne çıkan sebeplerinden kadının boşanma talebine nasslar açısından bir bakış. Uluslararası Aile ve Değerler Sempozyumu = International Family and Values Symposium, 97–104. Bişkek, Kırgızistan.
• Cebecioğlu, E. (2013). Tasavvuf terimleri sözlüğü. Anka Yayınları.
• Çantay, H. B. (2014). Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm. Konya: Gençlik Kitabevi.
• Dîneverî, İ. K. E. M. A. b. M. b. Kuteybe ed-. (1423). eş-Şiʿr ve’ş-Şuʿarâʾ. Kahire: t.y.
• Diyanet İşleri Başkanlığı. (2001). Kur’ân-ı Kerîm meali. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• ed-Dabbî, Ebü’l-A. (t.y.). el-Mufaddaliyât. Kahire: Dârü’l-Maʿârif.
• el-Beyhakī, Ebû Bekr A. b. el-H. b. A. (2003). es-Sünenü’l-Kübrâ (Thk. M. Abdulkadir Atâ, 7. cilt). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• el-Ferâhîdî, H. b. A. (1980). Kitâbü’l-ʿAyn. Bağdat: Mektebetü’l-Vatanî.
• Elmalılı, M. H. Y. (1935). Hak Dini Kur’an Dili: Yeni mealli Türkçe tefsir. İstanbul: Eser Neşriyat.
• Es-Süyûti E. F. C. A. b. E. B. b. M. el-H. eş-Şâfi. (1998). et-Tevşîḥ ʿale’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ (Thk. R. Câmiʾ). Riyâd: Mektebetü’r-Riyâd.
• es-Süyûtî, C. A. b. Ebî Bekr. (1998). et-Tevşîḥ ʿale’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ (Thk. R. Câmiʿ, 8. cilt). Riyâd: Mektebetü’r-Riyâd.
• eş-Şemmâh b. Dırâr, Ebû Saʿde. (2009). Dîvân. Kahire: Dâru’l-Meʿârif.
• et-Taberî, Ebû Caʿfer M. b. Cerîr. (2001). Câmiʿu’l-Beyân ʿan Teʾvîli Âyi’l-Kurʾân (Thk. A. b. A. et-Türkî, 4. cilt). Kahire: Dâru Hicr.
• Ferâhîdî, H. b. A. E. A. b. A. b. A. b. T. el-. (1980). Kitābu’l-ʿAyn (Thk. M. Mahzuni & İ. Sâmira’î). Bağdat: Mektebetü’l-Vatanî.
• Ferazdak, E. F. H. b. G. b. Saʿsaa et-Temîmî. (1407). Dîvânu’l-Ferazdaḳ (Thk. A. Fâʿûr). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye.
• Gatafânî, Ş. b. D. E. S. (2009). Dîvân (Thk. S. Hâdî). Kahire: Dâru’l-Meʿârif.
• Halîf, Y. (ts.). eş-Şuʿarâʾu’ṣ-Ṣuʿālīk fî’l-ʿAṣri’l-Câhilî. Dımaşk: Dâru’l-Maʿârif.
• İbn ‘Aşur, M. T. M. b. M. et-Tûnûsî. (1984). et-Taḥrîr ve’t-Tenvîr. Tunus: Dâru Tûnûsiyye.
• İbn ‘Atıyye, E. M. ‘A. el-Endelüsî. (2001). el-Muḥarraru’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-ʿAzîz (A. A. Muhammed, Thk.). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿIlmiyye.
• İbn Fâris, E. H. A. b. Z. (1979). Muʿcemu Mekâyîsi’l-Luġa (A. M. Hârûn, Thk.). Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• İbn Kuteybe, E. M. A. b. Müslim. (1423 H). eş-Şiʿr ve’ş-Şuʿarâʾ. Kahire: Dârü’l-Kütüb.
• İbn Mâce, E. ʿA. M. b. Y. er-Rebeî el-Kazvînî. (1992). es-Sünen. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• İbn Manzûr. (1414 H). Lisânü’l-ʿArab (5. cilt). Beyrut: Dârü’l-Fikr.
• Kalʿacî, M. R., & Kanîbî, H. S. (1408 H). Muʿcemu Lugati’l-Fukahâ. Beyrut: Dâru’n-Nefâis.
• Karakuş, A. (2019). Çokanlamlı kelimeler içeren ayetlerde bağlam ve anlam ilişkisi: Nisâ Suresi 34’üncü ayetin anlamı. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 11(3[25]), 1353–1371.
• Kaya, O. (2017). Nisâ Sûresi 34. âyet bağlamında Kur’an ve Sünnete göre kadın erkek eşitliği ve kadınların dövülmesi meselesi. Route Educational and Social Science Journal, 4(6), 324–346.
• Köprülü, M. F. (2003). Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar. Akçağ Yayınları.
• Kûfî, E. A. M. b. M. b. Y. ed-Dabbî el-. (ts.). el-Mufaḍḍaliyyāt (Thk. A. M. Şâkir & A. M. Hârûn). Kahire: Dâru’l-Meʿârif.
• Kummî, E. ʿH. ‘A. b. I. (1303). Tefsîru’l-Kummî (S. T. el-Mûsevî el-Cezâirî, Nşr.). Kum: Müessesetü Dâri’l-Kitâb.
• Kur’an meâli (H. Peker, Çev.). (2015). Ankara: Gece Kitaplığı Yayınları.
• Kuranmeali.com. (2025, 3 Nisan). Mücâdele Suresi 11. Ayet. https://kuranmeali.com/11/mucadele_suresi/ayetler.asp
• Kuranmeali.com. (2025, 3 Nisan). Nisâ Suresi 128. Ayet. https://kuranmeali.com/128/nisa_suresi/ayetler.asp
• Kuranmeali.com. (2025, 3 Nisan). Nisâ Suresi 34. Ayet. https://kuranmeali.com/34/nisa_suresi/ayetler.asp
• Kurtubî, M. A. b. A. el-Ensârî. (2006). el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Kur’ân (Thk. A. el-Berdûnî & İ. A. Atâ, 17. cilt). Beyrut: Dâru’l-Kutub el-ʿİlmiyye.
• Okuyan, M. (2007). Kadına yönelik şiddete Kur’ân’ın bakışı. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 23(23), 93–134.
• Okuyan, M. (2015). Çok anlamlılık bağlamında Kur’ân sözlüğü. İstanbul: Düşün Yayınları.
• Okuyan, M. (2022). Kur’an Meal-Tefsir. İstanbul: Haliç Üniversitesi Yayınları.
• Ömer, A. M. (2008). Muʿcemü’l-Lugati’l-ʿArabiyye el-Muʿâṣıra. Kahire: ʿÂlemü’l-Kutub.
• Öztürk, M. (2015). Kur’an-ı Kerim meali – Anlam ve yorum merkezli çeviri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Râgıb el-İsfahânî. (1412 H). Müfredâtü elfâzi’l-Kur’ân. Dımaşk: Dârü’l-Kalem.
• Râzî, E. ‘A. M. b. Ö. F. (1981). Mefâtîḥu’l-Ğayb. Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• Seber, A. (2014). Kadına şiddet bağlamında Nisâ Sûresi 34–35. âyetlerinde geçen kavramların siyak-sibak açısından değerlendirilmesi. In Ş. Kırış (Ed.), Kadın ve Aile Sorunları Sempozyumu (ss. 110–127). Hakkâri: Hakkâri Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Şola, H. (2021). en-Nisâ 4/34 Ayeti Bağlamında ‘Nüşûz’ ve ‘Darb’ Kelimelerinin Anlam Kronolojisi. MECMUA Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 6(12), 149–176.
• Taberî, E. C. M. b. C. b. Y. el-Amülî et-. (2001). Câmiʿu’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân (Thk. A. b. A. et-Türkî). Kahire: Dâru Hicr.
• Temîmî, F. E. F. H. b. G. b. S. et-. (1407). Dîvânu’l-Ferazdaḳ (Thk. A. Fâ’ûr). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye.
• Tüccar, Z. (2010). Şemmâh b. Dırâr. In Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 38). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Tülücü, S. (2011). Teebbeta Şerran. In Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 40). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Zebîdî, M. M. (1965). Tâcu’l-ʿarûs min cevâhiri’l-ḳāmûs. Beyrut: Dârü’l-Hidâye.
• Zemahşerî, E. K. M. b. Ö. b. M. el-Hârizmî ez-. (1987). el-Keşşâf ʿan Ḥaqāʾiḳı Ğavāmiżi’t-Tenzîl ve ʿUyûni’l-Eḳavîl fî Vücûhi’t-Teʾvîl (Thk. M. H. Ahmed). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿArabî.